«Αστική ή σοσιαλιστική ιδεολογία. Μέσος όρος δεν υπάρχει (γιατί η ανθρωπότητα δεν έχει επεξεργαστεί μια «τρίτη» ιδεολογία). Δεν μπορεί να υπάρξει ποτέ εξωταξική ή υπερταξική ιδεολογία. Γι’ αυτό κάθε μείωση του ρόλου της σοσιαλιστικής ιδεολογίας, κάθε απομάκρυνση από αυτήν, σημαίνει ταυτόχρονα δυνάμωμα της αστικής ιδεολογίας» (Λένιν)
Στις μέρες μας έχουν δυναμώσει δυναστικά όλοι οι μηχανισμοί του αστικού κράτους που ασχολούνται με τη διαμόρφωση της κοινής γνώμης. Μέσα ενημέρωσης, ΜΚΟ, εκκλησία, συνδικαλισμός, σχολείο, πολιτισμός, κλπ, όλα τα σφυριά χτυπούν συντονισμένα, μεθοδικά και ανελέητα στον ίδιο σκοπό. Να στρεβλώσουν τις επαναστατικές ιδέες, να αφοπλίσουν τις μάζες ιδεολογικά, να «περάσουν» τη μοιρολατρία, την υποταγή, τον ατομισμό. Σ’ αυτόν τον ξέφρενο και αντιδραστικό ρυθμό η κυρίαρχη τάξη και ιδεολογία βρίσκει πρόθυμους συμμάχους στις τάξεις των διανοούμενων, ένα μεγάλο τμήμα των οποίων συντάχθηκε με την Ευρωπαϊκή ιδέα, το ΝΑΤΟ, την εξάρτηση και την νεοφιλελεύθερη προτίμηση. Τι είναι όμως οι διανοούμενοι, τι πρεσβεύουν, τι πρέπει να κάνει γι’ αυτούς και μ’ αυτούς η κομμουνιστική αριστερά;
Η εξέλιξη
Μιλώντας για τους διανοούμενους σκεφτόμαστε ανθρώπους που «δουλεύουν» με το μυαλό και όχι χειρωνακτικά, που βιοπορίζονται από αυτήν τη δουλειά τους και που γενικά διαμορφώνουν ένα σύστημα αξιών. Αυτό είναι γενικά σωστό, αλλά στις μέρες μας δεν αποδίδει όλη την αλήθεια. Ο γραφίστας σ’ ένα ατελιέ και ο μηχανικός σε μια εταιρεία είναι προφανές ότι χρησιμοποιούν και το μυαλό και τα χέρια τους για να δουλέψουν και ο καθηγητής στο Παν/μιο έχει λίγες ομοιότητες με τον αναπληρωτή δάσκαλο σ’ ένα νησί του Αιγαίου. Τυπικά είναι διανοούμενοι αλλά ο τρόπος αμοιβής και ζωής τους διαφέρουν πάρα πολύ. Ο πρώτος βρίσκεται εγγύτερα στην αστική τάξη και ο δεύτερος είναι ένας μικροαστός υπάλληλος που είναι κοντύτερα στην εργατική τάξη.
Προφανώς λοιπόν ο όρος «διανοούμενοι» περιλαμβάνει ευρύτατα στρώματα που ξεκινούν από τη μεγαλοαστική τάξη και φτάνουν στις αυλές του προλεταριάτου. Δεν ήταν πάντα έτσι. Ο κοινωνικός καταμερισμός σε διανοητικά και χειρωνακτικά εργαζόμενους (παλιός και δοκιμασμένος) απέσπασε ένα κομμάτι και το ύψωσε πάνω από την κοινωνία παρασιτικά. Οι άνθρωποι των ιερατείων, της κρατικής διοίκησης, οι στρατηγοί, οι μηχανισμοί, παρήγαγαν ιδέες και τρέφονταν από τον ιδρώτα των κάθε λογής χειρωνακτών. Όμως, η εμφάνιση των «εργατών του πνεύματος» σαν ιδιαίτερο στρώμα συμπίπτει με την γέννηση των πρώτων υβριδίων της καπιταλιστικής παραγωγής. Οι επιστήμες, οι νέες τεχνικές, οι ανακαλύψεις, οι θαλασσοπορίες, γενικότερα η καπιταλιστική ανάπτυξη χρειάστηκε τους δικούς της ανθρώπους για να ξεπεράσει τα όρια της φεουδαρχίας, το «ένα βιβλίο», τη δεισιδαιμονία και τις προλήψεις. Το εποικοδόμημα που χτίζονταν πάνω στις νέες καπιταλιστικές σχέσεις παραγωγής «χρειάζονταν» όλο και περισσότερο ένα στρώμα εξειδικευμένων παραγωγών σκέψης, τους διανοούμενους. Ήταν φυσικά οι επιστήμονες, οι εγκυκλοπαιδιστές, οι χημικοί, οι νέοι πολιτικοί μεταρρυθμιστές που έμπαιναν μπροστά για να γκρεμίσουν με τις σκέψεις τους τους μεσαιωνικούς πύργους και να οικοδομήσουν την αστική κουλτούρα. Στην πραγματικότητα οι διανοούμενοι (σαν τον Τζον Λοκ, κλπ) κατέβαζαν τις επιστήμες από τον ουρανό στη γη και στη θέση της Βίβλου ανέπτυσσαν τις επιστήμες της νέας αστικής εποχής. Ο ρόλος της διανόησης δυνάμωσε και η θέση τους έγινε πιο σεβαστή. Όμως, η αστική τάξη γρήγορα έχασε τον επαναστατικό, μεταρρυθμιστικό χαρακτήρα της και μεταβλήθηκε στο αντίθετό της. Συμβιβάστηκε με τις μοναρχίες, οργάνωσε την αποικιοκρατική καταπίεση στα μικρότερα έθνη, μπήκε στη δίνη των παγκόσμιων πολέμων, έθρεψε το φασισμό, κυνήγησε τις προοδευτικές, επαναστατικές, κομμουνιστικές ιδέες. Σ’ αυτήν την ιστορική μεταμόρφωσή της απαίτησε από τους διανοούμενους μεγαλύτερη υποταγή και συμμόρφωση.
Αναθεωρητισμός και διανόηση
Μια προσφιλής και διαδεδομένη προσέγγιση της διανόησης αφορά τη στρέβλωση του κομμουνιστή ηγέτη Αντόνιο Γκράμσι. Οι ευρωαναθεωρητές (λεγόμενοι ευρωκομμουνιστές) στρεβλώνοντας εντελώς τον Ιταλό κομμουνιστή ηγέτη, έχουν φτιάξει μια εγκωμιαστική εικόνα για τη διανόηση. Κάθε συνεπής ευρωαναθεωρητής «τσιτάρει» ολίγον Γκράμσι και ένα διόλου ευκαταφρόνητο τμήμα των καθηγητών σε ΑΕΙ-ΤΕΙ αναφέρει τον Γκράμσι σε αντιπαράθεση με τους ρεαλιστές κομμουνιστές. Λαβή για όλα τα παραπάνω δίνει η σύλληψη του Α. Γκράμσι για τους οργανικούς διανοούμενους και η υπερβολή του τελευταίου στο ρόλο που χρειάζεται να διαδραματίσει η διανόηση στον αγώνα για μόρφωση και για το ανέβασμα της κουλτούρας των πλατειών μαζών. Αλλά πουθενά το «γκραμσιανό σχήμα ανάλυσης» δεν υποτιμά το ρόλο του κόμματος και της ταξικής πάλης στο δρόμο για την κοινωνική επανάσταση.
Ο ευρωαναθεωρητισμός μεγεθύνει το εύρος και τις δυνατότητες της διανόησης για να κολακεύσει αυτό το στρώμα και για να υποτιμήσει το ρόλο της οργάνωσης και των κομμουνιστών και εν τέλει να βοηθήσει την αστική κυριαρχία. Στην Ιταλία τόσο το κίνημα επανένωσης (risortsimento) τον 19ο αιώνα όσο και η συνεισφορά των κομμουνιστών στην πάλη των εργατών και στο αντιφασιστικό κίνημα στηρίχτηκαν στην οργάνωση και την ταξική σύγκρουση και όχι στον συμφιλιωτισμό που διαδίδουν οι κάθε λογής αναθεωρητές. Άλλωστε η ταξική κατάληξη και η διάλυση των αναθεωρητών σε Ιταλία-Γαλλία και Ισπανία είναι παράδειγμα προς αποφυγήν. Οι Μπερλίγκουερ-Μαρσέ-Καρίγιο στις αντίστοιχες χώρες είναι συνώνυμα του πιο ακραίου συμβιβασμού, του πολιτικού τσαρλατανισμού και της προδοσίας. Ο Α. Γκράμσι είναι κομμουνιστής ακόμα και όταν προσδοκά από τη διανόηση ένα μεγαλύτερο καθήκον και ένα ευρύτερο χρέος.
Διανόηση και ταξική διάρθρωση
Η διανόηση λοιπόν, αρχίζει από την αστική και καταλήγει στην εργατική τάξη. Σαν επιστήμονες (ειδικοί) είναι «υποχρεωμένοι» να τιμούν τα αποτελέσματα των εργασιών τους αλλά σαν πολίτες είναι δύο φορές υποχρεωμένοι να διαλέξουν ανάμεσα στον ένα και τον άλλο δρόμο. Ο Δ. Γληνός, τρανό παράδειγμα διανοούμενου, έφτασε στις εσχατιές των επιστημονικών συμπερασμάτων και εκεί είδε την αριστερά. Επειδή ήταν τίμιος, αμέσως διάλεξε το δρόμο που τον οδήγησε στο κομμουνιστικό κίνημα. Η γνώση, έχουμε γράψει πολλές φορές, βρίσκεται στα βιβλία, στην ταξική πάλη και στα εργαστήρια (επιστημονικός πειραματισμός), πράγμα το οποίο σημαίνει ότι μόνο ο συνδυασμός και των τριών στοιχείων οδηγεί τον επιστήμονα στην αλήθεια. Ο Μαρξ τονίζει ότι η αλήθεια δεν είναι θεωρητικό, μα πρακτικό ζήτημα.
Σήμερα ο καπιταλισμός από τη μία πλευρά βαθαίνει την εξειδίκευση και τον καταμερισμό και από την άλλη αξιοποιεί όλα τα επιστημονικά επιτεύγματα (πληροφορία-γνώση-ανακάλυψη) για να αυξήσει την κερδοφορία του. Αυτή η επέκταση της αρπακτικότητας του καπιταλισμού αλλά και η (όποια) ανάπτυξη των παραγωγικών δυνάμεων διευρύνει τον όγκο των διανοούμενων. Όλο και περισσότεροι απασχολούνται σε παραγωγικούς τομείς της οικονομίας, γεγονός που, αφενός, διευρύνει τη βαρύτητά τους, αφετέρου τους φέρνει κοντύτερα στις ιστορικές αξιώσεις της εργατικής τάξης και από την άποψη των μορφωτικών εφοδίων τους και τους καθιστά έναν πολύτιμο σύμμαχο των εργατών.
Φυσικά δεν μπορεί να προσχωρήσουμε στη ρεβιζιονιστική θέση που διατυπώθηκε στα τέλη της δεκαετίας του 1960 από τη Μπρεσνιεφική ηγεσία για τη λεγόμενη Επιστημονικο Τεχνική Επανάσταση (ΕΤΕ). Σύμφωνα με αυτήν, σημασία έχει η ανάπτυξη των παραγωγικών δυνάμεων, πράγμα που διατύπωσε αργότερα στην Κίνα ο Τενγκ Σιάο Πινγκ με τη θεωρία πως μοναδική σημασία έχει η οικονομία και όχι το πολιτικό σύστημα, που συμπυκνώθηκε στη φράση «άσπρη γάτα, μαύρη γάτα, αρκεί να πιάνει ποντίκια». Μία άλλη θεωρητική παράμετρος της ΕΤΕ και των παραγωγικιστικών συμπερασμάτων της είναι ότι τα όρια της εργατικής τάξης διευρύνονται «επ’ άπειρον» και ότι η τελευταία ακουμπάει πληθυσμιακά το σύνολο του πληθυσμού. Πρόκειται για μια απλοϊκή όσο και λαθεμένη θεωρία. Είναι άλλο πράγμα η ιστορική ανωτερότητα της εργατικής τάξης, διαφορετικό ζήτημα η σύναψη συμμαχιών ανάμεσα στις καταπιεζόμενες τάξεις και στρώματα και διαφορετικό το ρεβιζιονιστικό και συνάμα τροτσκιστικό δόγμα πως «όλοι είμαστε εργάτες».
Είναι γεγονός πως η ελληνική κοινωνία έχει ευρύτατα μικροαστικά στρώματα και κάθε συμμαχία της εργατικής τάξης πρέπει να λαβαίνει αυτό το στοιχείο πολύ σοβαρά υπόψιν της, στη διαμόρφωση ενός απελευθερωτικού και αγωνιστικού προγράμματος. Η ίδια η εξάρτηση της χώρας μας από τον ιμπεριαλισμό επιβάλλει να βλέπουμε με καθαρότητα και ευκρίνεια το ζήτημα των συμμαχιών (πχ αντιιμπεριαλιστική πάλη) ξεπερνώντας τις εύκολες λύσεις που προαναφέραμε. Το στρώμα λοιπόν των διανοούμενων ως διαταξική έννοια δεν έχει ίδια συμφέροντα. Διχάζεται βαθειά από τις ταξικές αντιθέσεις και την ταξική πάλη. Έχει διαφορετικά ταξικά συμφέροντα ο μεγαλογιατρός-κλινικάρχης από τον γιατρό του ΕΣΥ που βρίσκεται «αντί πινακίου φακής» στα ακριτικά νησιά, έχει άλλα συμφέροντα ο μεγαλοκαθηγητής του ΕΜΠ από τον αναπληρωτή δάσκαλο που τρέχει στα χωριά της πατρίδας μας. Έχει άλλα συμφέροντα το μεγαλοστέλεχος μιας επιχείρησης από τους «γραφιάδες» που δουλεύουν «ήλιο με ήλιο» για ένα κομμάτι ψωμί.
Η διανόηση και η αριστερά
Έχουν οι διανοούμενοι ταξικό συμφέρον; Αναμφίβολα ναι, και αυτό αφορά στο σύνολό τους. Κάθε μαρξιστής-λενινιστής, δηλαδή κάθε σύγχρονος κομμουνιστής, θα χαρακτήριζε τη γνώση σαν όπλο στον ταξικό αγώνα για την κατάργηση-ανατροπή του καπιταλιστικού συστήματος. Σ’ αυτόν τον αγώνα η εργατική τάξη και η αριστερά χρειάζονται τη διανόηση. Τόσο από άποψη ποσοτική, όσο και ποιοτικά χρειάζονται τους επεξεργαστές της θεωρίας που διαθέτουν τεχνικές και χρόνο. Αρκεί αυτό να μην οδηγεί σε ετεροβαρείς συμβιβασμούς, υποχωρήσεις και αλλαγή στόχων. Στη χώρα μας, η αίγλη της νεαρής Σοβιετικής Ένωσης και η δράση του επαναστατικού ΚΚΕ οδήγησαν εκατοντάδες και χιλιάδες διανοούμενους να προσχωρήσουν στο κομμουνιστικό κίνημα, αργότερα στο ΕΑΜ. Η γνωστή προδοσία, που έχει σαν ορόσημο το 20ο συνέδριο του ΚΚΣΕ και τη διαβόητη 6η Ολομέλεια της ΚΕ του ΚΚΕ, αποδιοργάνωσε τους δεσμούς της αριστεράς με τη διανόηση, αποσυντόνισε τα βήματά τους, έφερε απογοήτευση, αγνωστικισμό και παραίτηση από την ταξική πάλη. Μετά τον εμφύλιο εμφανίστηκαν μία σειρά εκφυλιστικά φαινόμενα (πχ ποίηση της ήττας) και η άρχουσα τάξη άδραξε την ευκαιρία να επανενσωματώσει τους διανοούμενους στη δική της ρότα.
Στις μέρες μας αποτελεί δείγμα κατάπτωσης της ντόπιας διανόησης να υπογράφουν το «μένουμε Ευρώπη», να σιωπούν στο μεταναστευτικό και στον πόλεμο ή ακόμα περισσότερο να γίνονται υποτακτικοί και υπηρέτες των κεφαλαιοκρατών. Το ζήτημα για τη μισθωτή διανόηση (υπάλληλοι) και για τους διανοούμενους που σέβονται την ιστορία και τη δουλειά τους βρίσκεται στην έξοδό τους προς τ’ αριστερά και την πολιτική συμμαχία και συμπόρευσή τους με τις καταπιεζόμενες τάξεις και κυρίως την εργατική. Για τον σοσιαλισμό λέμε «κόκκινοι και ειδικοί», εννοώντας τους διανοούμενους. Με αναλογίες ισχύει και για σήμερα.
