Φίλες και φίλοι, συναγωνιστές και συναγωνίστριες
Σας καλωσορίζουμε και σας ευχαριστούμε πολύ που μας τιμάτε με την παρουσία σας στην εκδήλωση- συζήτηση μας. Η εκδήλωση αυτή οργανώνεται με αφορμή την ημέρα της γυναίκας στις 8 του Μάρτη. Η καθιέρωση αυτής της ημέρας φτάνει στο 1910, όπου μετά από πρόταση της Γερμανίδας κομμουνίστριας Κλάρα Τσέτκιν στην Δεύτερη Διεθνή Συνδιάσκεψη των σοσιαλιστριών γυναικών στην Κοπεγχάγη, καθιερώθηκε στη μνήμη των εργατριών από τα υφαντουργεία και τα ραφτάδικα της Νέας Υόρκης, η κινητοποίηση των οποίων στις 8 του Μάρτη 1857 πνίγηκε στο αίμα.
Υπάρχουν πάρα πολλές οπτικές όπου μπορεί κανείς να πιαστεί και να μιλήσει για το γυναικείο κίνημα. Εμείς επιλέξαμε για θέμα της σημερινής μας εκδήλωσης το θέμα της γυναίκας στην Ελλάδα την περίοδο της κρίσης.
Στο παρελθόν είχε διεξαχθεί και μία εκδήλωση για την ιστορική πορεία του γυναικείου κινήματος, τους μεγάλους αγώνες και τα μεγάλα αιτήματα των γυναικών και τις κατακτήσεις αυτών των αγώνων. Είναι πάντα αναγκαίο να στρέφουμε την προσοχή μας και να μελετάμε την ιστορία καθώς η κατάσταση που βιώνουμε σήμερα είναι συνδεδεμένη και αποτελεί συνέχεια του χτες και το χτες βέβαια αποτελεί εργαλείο κατανόησης και ερμηνείας του σήμερα. Άλλα όλα αυτά έχουν αξία μόνο υπό το πρίσμα του σήμερα, των άμεσων προβλημάτων που αντιμετωπίζει η εργαζόμενη γυναίκα το 2020, από τα πιο απλά μέχρι τα σπουδαιότερα.
Η γυναίκα στην κρίση λοιπόν. Πώς διαμορφώνονται οι συνθήκες και οι όροι εργασίας της γυναίκας στην περίοδο της κρίσης, πώς και πόσο την πλήττει η ανεργία, τι σημασία έχει για την εργαζόμενη μητέρα η συρρίκνωση του κράτους δικαίου, πώς αυτό επηρεάζει την ζωή και τον ρόλο της μέσα στο σπίτι, η όξυνση του φαινομένου της ενδοοικογενειακής βίας και οι γυναικοκτονίες, ο ρόλος των ΜΜΕ στην διαμόρφωση της κοινής γνώμης για τον ρόλο της γυναίκας και το φάντασμα της απαγόρευσης των εκτρώσεων που επανέρχεται. Αυτά είναι κάποια θεμελιώδη ερωτήματα που πλαισιώνουν αυτό το ζήτημα και γύρω από τα οποία θα στραφεί η εισήγηση, ελπίζοντας κυρίως να αποτελέσουν έναυσμα για συζήτηση και κοινό προβληματισμό.
Κανένα νόημα δεν έχει όμως να μελετήσουμε με ακαδημαϊκό τρόπο το ζήτημα, κανένα νόημα δεν έχει να το αντιμετωπίσουμε σαν φιλοσοφική αναζήτηση αν δεν θέσουμε τις απαντήσεις αυτών των ερωτήσεων στην υπηρεσία της κυριότερης, το τι κάνουμε για να βελτιωθεί το πρόβλημα, ποιος φταίει και πως αγωνιζόμαστε για να αλλάξει η κατάσταση.
ΕΡΓΑΣΙΑ
Θα ξεκινήσουμε από το ζήτημα εργασία και γυναίκα. Οι βασικοί άξονες του ζητήματος αυτού συμπυκνώνονται σε τρεις θεματικές, ανεργία, μερική απασχόληση και μισθολογικό χάσμα. Και ξεκινάμε συνειδητά από αυτό καθώς η εργασία αποτελεί θεμέλιο της απελευθέρωσης της γυναίκας. Γιατί; Γιατί μια γυναίκα, της οποίας η επιβίωση εξαρτάται από τρίτο άτομο είναι λίγο έως πολύ ξεκάθαρο πως ο,τιδήποτε θα θέλει να πράξει στην ζωή της θα καθορίζεται από την έγκριση ή την ανοχή αυτού που την συντηρεί, κυρίως δε εν προκειμένω του άντρα της.
Η συμμετοχή της όμως στην εργασία δεν είναι απλώς οικονομικό θέμα, αλλά εντάσσει με έναν τρόπο την γυναίκα στο ευρύτερο κοινωνικό σύνολο, με την εργασία αποκτά ρόλο πέρα από τους τέσσερις τοίχους του σπιτιού της και αυτό διαμορφώνει και στην ίδια την συνείδηση της αυτοτέλειας, σπάει τις αντιλήψεις που μεταδίδονται χιλιετίες τώρα περί υποδεέστερου ρόλου, ο οποίος περιορίζεται στο να υπηρετεί τον άντρα της. Από εδώ θεωρούμε ότι πρέπει να πιάσουμε το νήμα.
ΑΝΕΡΓΙΑ
Σε συνέχεια αυτής της σκέψης δεν υπάρχει τίποτα πιο καταστροφικό για την πρόοδο στην θέση της γυναίκας στην κοινωνία από την αποκοπή της από την εργασία λόγω της ανεργίας. Είναι αλήθεια ότι ιδιαίτερα την περίοδο της κρίσης η ανεργία έπληξε τόσο τον άντρα όσο και την γυναίκα. Παρόλα αυτά δεν υπάρχει περίοδος σύμφωνα με οποιαδήποτε στατιστική καταγραφή, όπου η ανεργία στις γυναίκας να μην είναι σημαντικά μεγαλύτερη.
Μια μικρή εικόνα των αριθμών. Σύμφωνα με τα στοιχεία που μας δίνει η ΕΛΣΤΑΤ, το 2006 η ανεργία για τις γυναίκες ανερχόταν στο 13% ενώ για τον άντρα στο 5,1%. Μέσα στην κρίση, αυτή κυμαίνεται για την γυναίκα σταθερά άνω του 20% - 28%. όταν τα αντίστοιχα στον άντρα είναι γύρω από το 13%. Τον Σεπτέμβρη 2019 ο ΟΑΕΔ έδωσε στην δημοσιότητα στοιχεία, σύμφωνα με τα οποία από τους εγγεγραμμένους σε αυτόν ανέργους, οι γυναίκες ανέρχονται σε 64,63% έναντι 35% των αντρών.
Αυτό δίνει μία εικόνα όπου το 1/4 των γυναικών δεν εργάζεται καθόλου, και όπου στο συνολικό σώμα των ανέργων καταλαμβάνει ένα σημαντικά μεγαλύτερο κομμάτι της πίτας.
Τα νούμερα έχουν σίγουρα την δική τους δυναμική και έχουν το δικό τους νόημα, το ερώτημα είναι όμως γιατί συμβαίνει αυτό; Πού οφείλεται;
Κανείς δεν μπορεί να μπει στην βάσανο αυτής της ερώτησης και να προσπεράσει την σύνδεσή του με ένα θεμελιώδες αίτιο, την μητρότητα, η οποία είναι συνυφασμένη με την γυναικεία φύση. Η γυναίκα είναι αυτή που θα πρέπει να απουσιάσει για κάποιο χρονικό διάστημα από την εργασία, θα χρεώσει στον εργοδότη της την άδεια, ενώ και μετά είναι αυτή η οποία δεν θα μπορεί να έχει την ίδια αφοσίωση στην δουλειά, καθώς θα σηκώσει μεγάλο βάρος της ανατροφής των παιδιών.
Αυτό σήμερα μεταφράζεται στα εξής. Είναι κανόνας πια να πηγαίνεις να πιάσεις δουλειά στον ιδιωτικό τομέα και να σε ρωτάνε στην συνέντευξη αν έχεις σκοπό να κάνεις παιδιά ή αν είσαι έγκυος. Έχουν ακουστεί ιστορίες για περιπτώσεις όπου ζητούσαν και τεστ εγκυμοσύνης. Να μην πάμε στο κομμάτι των απολύσεων εγκύων, όπου πλέον και νομικά, γιατί στην πράξη αυτό είχε ήδη γίνει κανόνας, βάζουν νόμοι και δικαστικές αποφάσεις σφραγίδα σε αυτό.
Αναφερόμαστε βέβαια στον νόμο Βρούτση που προφασιζόμενος τα προσωπικά δεδομένα, (τα οποία κανένα κίνημα δεν τα διεκδίκησε ποτέ αλλά έρχονται να αποτελέσουν μία πολύ ωραία πρόφαση στην κατάργηση σπουδαίων κατακτήσεων) λέει δεν είναι ανάγκη να επικαλείται αιτιολογία ο εργοδότης για να απολύσει εργαζόμενη. Πώς θα προστατευτεί η εργαζόμενη τότε από παράνομη απόλυση λόγω εγκυμοσύνης, άμα ο εργοδότης δεν είναι υποχρεωμένος να αιτιολογεί την απόλυση και πώς θα ελεχθεί; Αναφερόμαστε και στην αντιδραστική απόφαση του Δικαστηρίου της Ευρωπαϊκής Ένωσης που είχε εκδοθεί το 2018 που είπε ότι δεν υπάρχει πρόβλημα όταν εργοδότης απολύει εγκύους στα πλαίσια μαζικών απολύσεων. Εν ολίγοις αν μείνεις έγκυος και σε απολύσουν η δήθεν προστασία της μητρότητας δεν έχει καμία πρακτική αξία καθώς πουθενά δεν έχεις που να πας να βρεις το δίκιο σου.
Μία εργαζόμενη γυναίκα σήμερα, η οποία θα μείνει έγκυος είναι φανταστικά δύσκολο να παραμείνει στην δουλειά της, κυρίως στον ιδιωτικό τομέα βέβαια, ο οποίος ωστόσο ειδικά με τον συνεχή περιορισμό του δημόσιου τομέα γίνεται όλο και πιο κυρίαρχος.
Αλλά ακόμη και αν αυτό γίνει και ο εργοδότης είναι “μεγαλόκαρδος” και δεν σε απολύσει, η γυναίκα έρχεται αντιμέτωπη με μία άλλη τρομερή κατάσταση. Όπου ναι μεν μπορεί θεωρητικά να ξαναπάει πίσω στην δουλειά ή να βρει άλλη, όμως οι βρεφονηπιακοί- παιδικοί σταθμοί κοστίζουν τα 2/3 του μισθού της. Γίνεται μια ολόκληρη ιστορία με τους γονείς με χαμηλά εισοδήματα που πρέπει να κάνουν αιτήσεις για χρηματοδότηση από το ΕΣΠΑ προκειμένου να γίνουν τα παιδιά τους δεκτά σε δημόσιους σταθμούς. Διαφορετικά μένει η επιλογή του ιδιωτικού παιδικού σταθμού, τον οποίο μπορεί να αναγκαστεί να επιλέξει ένας γονιός παρόλο που μπορεί να έχει ακόμη και τα απαραίτητα χαμηλά οικονομικά κριτήρια γιατί δεν τον βολεύει το ωράριο του δημόσιου. Σε αυτά η ταρίφα ανέρχεται από 300-400 και βάλε αναλόγως τον σταθμό ευρώ το κεφάλι. Με 600-700 ευρώ που κυμαίνονται οι μισθοί σήμερα, μαζί με τα κόστη μετακίνησης, το ερώτημα είναι αν συμφέρει κανέναν νέο γονιό να πάει να δουλέψει. Αναμφίβολα, μία μητέρα με ένα παιδί και ανάγκη θα το κάνει και για τα 200. Μία μητέρα όμως με ανάγκη και δύο παιδιά τι θα κάνει;
Υπάρχει και το οξύμωρο όπου αυξήθηκαν τα χρόνια υποχρεωτικής εκπαίδευσης και για το νηπιαγωγείο αλλά από την άλλη περιορίζεται η χρηματοδότηση για αυτά.
Είναι και άλλα, η ενισχυτική διδασκαλία, το ολοήμερο κλπ.
Τα επιδόματα τέκνων αποτελούν πλέον σχεδόν φήμη, καθώς είναι εξαιρετικά σπάνιο μία νέα μητέρα να καταφέρει να πάρει. Αν υπάρχει κάτι που δεν αφήνει την κατάσταση να εκτροχιαστεί είναι ένα και λέγεται παππούδες και γιαγιάδες, όπου υπάρχουν και είναι σε θέση να στηρίξουν.
Εν τέλει όμως μία είναι η αλήθεια. Ότι η μητρότητα δεν προστατεύεται πλέον, παίζει ανταγωνιστικό ρόλο με την ανάγκη για εργασία της γυναίκας, τόσο λόγω του φόβου της απόλυσης ή μη προτίμησης καν για την θέση εργασίας, όσο και επειδή το κοινωνικό κράτος και οι δομές φροντίδας των παιδιών όλο και συρρικνώνονται.
Και δεν είναι καμία προοδευτική άποψη θεωρούμε αυτή η οποία βλέπει την απελευθερωμένη γυναίκα ως αυτή που δεν κάνει παιδιά και κοιτάει μόνο την καριέρα της ή αντιλήψεις που στέκονται απέναντι στις γεννήσεις στη βάση αντικοινωνικών απόψεων κλπ. Αυτό το μόνο που κάνει είναι να υποσκάπτει μία βιολογική ανάγκη και λειτουργία, την οποία συμφωνούμε πως κάποια γυναίκα μπορεί να την έχει πιο αναπτυγμένη, άλλη όχι και τόσο και είναι δικαίωμα σου να κάνεις ή να μην κάνεις παιδί, αλλά είναι διαφορετικό να θεωρητικοποιείται αυτό και να παρουσιάζεται ως απελευθερωτικό.
ΜΕΡΙΚΗ ΑΠΑΣΧΟΛΗΣΗ
Υπήρχε ένα γκράφιτι που είχε γίνει της μόδας την περίοδο της κρίσης που έλεγε, “αν δεν βρούμε δουλειά εντάξει. Αν βρούμε όμως;”
Είπαμε, λοιπόν, ότι περίπου το ¼ ή το 1/3 των γυναικών σύμφωνα με άλλες πηγές είναι στην ανεργία. Αλλά και εκείνο το κομμάτι που εργάζεται τι αντιμετωπίζει και υπό ποιες συνθήκες εργάζεται. Εδώ έρχεται με φόρα η μερική απασχόληση και τα ισοπεδώνει όλα.
Τα ποσοστά κατανομής είναι παρόμοια. Από τους μερικώς απασχολούμενους οι γυναίκες αποτελούν ποσοστό άνω του 60% σύμφωνα με την ΕΛΣΤΑΤ και μιλάμε για αυτό που καταγράφεται. Γιατί η μερική απασχόληση και ειδικά αν αυτή είναι και από το σπίτι στρώνεται ο δρόμος τέλεια για μαύρη μη δηλωμένη εργασία. Η μερική εργασία χρόνο με το χρόνο κερδίζει έδαφος σε σχέση με την πλήρη απασχόληση. Όλο και περισσότερες συμβάσεις είναι μερικής απασχόλησης, περιωπής και αυτό έχει μία τάση όλο και να αυξάνεται. Στην χώρες της Ευρώπης, πρότυπα για την δική μας υποτίθεται, όπως η Ολλανδία, υπόψιν η μερική απασχόληση είναι άνω του 40%. Επίσης, σε ευρωπαϊκό επίπεδο το 2017 , το 1/3 των εργαζόμενων γυναικών ήταν μερικώς απασχολούμενες. Στην Ελλάδα δεν ήταν εύκολη η εύρεση σχετικών στοιχείων. Αλλά αυτό αποτελεί τον μπούσουλα και των δικών μας πολιτικών.
Τι σημαίνει όμως μερική απασχόληση;
Μερική απασχόληση σημαίνει πολύ χαμηλή αμοιβή, σημαίνει συνήθως ανασφάλιστη εργασία και σημαίνει και όταν γίνεται από το σπίτι απομόνωση, σύγχυση με τον ρόλο της νοικοκυράς, δεν υπάρχει κοινωνική εξέλιξη και στην πραγματικότητα είναι μια αποδοχή του ότι η γυναίκα δεν είναι αυτάρκης.
Μία γυναίκα η οποία εργάζεται λίγο ίσα ίσα για να συμπληρώνει το οικογενειακό εισόδημα, να βγάζει κανένα λογαριασμό που λέμε, στην ουσία παγιώνει τον ρόλο της ως η υπεύθυνη του νοικοκυριού και των παιδιών και επισημοποιεί τον ρόλο της ως συμπλήρωμα.
Οι ευέλικτες μορφές εργασίας στην πραγματικότητα τείνουν να ενισχύουν και να αναπαράγουν τον παραδοσιακό ρόλο της γυναίκας παρά να τον ανατρέπουν.
ΟΡΟΙ ΕΡΓΑΣΙΑΣ
Τέλος να πούμε και δυο πράγματα για την διαφορά στον μισθό μεταξύ γυναίκας και άντρα, επίσης πηγή ανισοτήτων.
Υπάρχει εδώ η εξής σημείωση. Ακόμη και σε σπίτια όπου εργάζονται και οι δύο και ο άντρας και η γυναίκα συμβαίνει συχνά η γυναίκα να έχει χαμηλότερο εισόδημα. Αυτό εν μέρει οφείλεται σε αυτά που προειπώθηκαν περί μερικής απασχόλησης, από το γεγονός ότι η γυναίκα ακόμα και να εργάζεται εξακολουθεί το νοικοκυριό να θεωρείται δικό της βάρος και τα παιδιά, γεγονός που δεν την αφήνει να ανέλθει και ιεραρχικά προκειμένου να έχει μία θέση με καλύτερες απολαβές.
Υπάρχει βέβαια και μία όψη που είναι κυρίως ισχυρή στο εξωτερικό και στην Ευρώπη σχετικά με την ίση αμοιβή για ίση απασχόληση. Εδώ επειδή βρισκόμαστε σε προηγούμενο στάδιο δεν έχει συγκεντρώσει ιδιαίτερο ενδιαφέρον τουλάχιστον σε καταγραφή στοιχείων. Πρέπει σε ένα βαθμό σίγουρα να υπάρχει και στην χώρα.
Οι όροι εργασίας, το γκρέμισμα των κατακτήσεων του εργατικού κινήματος κατά τα λοιπά πλήττουν μαζί με την γυναίκα και τον άντρα. Η κατάρρευση του ασφαλιστικού συστήματος ιδιαίτερα με τον νέο νόμο που μόλις πέρασε, η επίθεση στις συνδικαλιστικές ελευθερίες και στην λειτουργία των σωματείων, οι μειώσεις στους μισθούς γενικότερα και όλα τα εργατικά δικαιώματα που έχουν γίνει στόχος της κυρίαρχης πολιτικής αποτελούν κοινά προβλήματα των δύο φύλων.
ΟΙΚΟΓΕΝΕΙΑ
Και κάπως έτσι φτάνουμε στο άλλο μεγάλο κεφάλαιο, την θέση της γυναίκας στο πλαίσιο της οικογένειας.
Σήμερα, αν εξαιρέσουμε ένα μικρό φωτεινό ποσοστό κυρίως μεταξύ νέων ζευγαριών αν υπάρχει, η γυναίκα εξακολουθεί να αναμένεται να επωμιστεί και εν τέλει να επωμίζεται το σύνολο ή σχεδόν το σύνολο το βάρος του νοικοκυριού, των παιδιών και της οικογένειας εν γένει.
Η γυναίκα στην Ελλάδα, όπως και σε όλη την σύγχρονη ελληνική ιστορία δεν έχει καταφέρει να απεμπολήσει τον ρόλο αυτής που σηκώνει όλο το βάρος του νοικοκυριού και της οικογένειας είτε εργάζεται, οπότε εργάζεται εις διπλούν, είτε είναι άνεργη, όποτε δεν της μένουν και πολλά περιθώρια.
Όπως ειπώθηκε ήδη η ανεργία, η μερική απασχόληση το θέτουν αυτό ως αδιαμφισβήτητο αποτέλεσμα. Αλλά είναι αλήθεια πως ακόμη και γυναίκες που εργάζονται σήμερα, παρόλο το γεγονός ότι εργάζονται εξακολουθεί και για αυτές να ισχύει το ίδιο και να σηκώνουν τόσο την δουλειά την εξωτερική όσο και μέσα στο σπίτι και υπάρχουν και περιπτώσεις ακόμη ακόμη όπου μπορεί ο άντρας να έτυχε να είναι άνεργος και η γυναίκα να εργάζεται και παρόλα αυτά πάλι αυτή να ασχολείται με τις δουλειές του σπιτιού!
Αυτό φαίνεται αρχικά παράδοξο. Δυστυχώς ή ευτυχώς όμως αυτό αποδεικνύει ότι το γυναικείο ζήτημα δεν είναι ατομικό ζήτημα. Δεν αφορά το τι θα κάνει μία γυναίκα και πως αυτή θα διαχειριστεί την προσωπική της κατάσταση. Δεν είναι λύση αυτό. Αυτό είναι ένα ζήτημα το οποίο έρχεται από παλιά και απαιτεί συλλογική διεκδίκηση και αγώνα για κοινωνική αλλαγή.
Όπως ειπώθηκε και στην αρχή η είσοδος της γυναίκας στην εργασία είναι ζωτικό ζήτημα στην υπόθεση της κοινωνικής απελευθέρωσής της. Αυτό όμως δεν αίρει αυτόματα προκαταλήψεις προηγούμενων αιώνων, οι οποίες δεν σπάνε θεωρητικά αλλά στην πράξη.
Οπότε δεν λειτουργεί αυτό σε ευθεία γραμμή, αλλά όταν η γυναίκα βγαίνει και δουλεύει και έχει τα δικά της χρήματα και έχει ρόλο στην ευρύτερη κοινωνία. Όταν δεν φοβάται ότι θα μείνει στον δρόμο εάν αφήσει τον άντρα της γιατί έχει ένα κράτος να την προστατεύει, το οποίο πρέπει να διεκδικηθεί, η όλη υπόθεση της ισοτιμίας μέσα στην οικογένεια εν γένει προωθείται.
Και θεωρούμε ότι μετά την μεταπολίτευση έπαιξε καθοριστικό ρόλο αυτό σε κάποια βήματα που έκανε το γυναικείο εργατικό κίνημα με τους αγώνες του στην Ελλάδα, όπου κατοχύρωσε κάποια δικαιώματα και καταγράφηκε μία πρόοδος, χωρίς σε καμία περίπτωση να πούμε ότι είχε σχεδόν λυθεί εντός λίγων δεκαετιών το ζήτημα. Όμως κατά την περίοδο της κρίσης καταγράφηκε μία σημαντική οπισθοδρόμηση. Η αύξηση της ανεργίας, οι μειώσεις στους μισθούς, η συρρίκνωση της κρατικής πρόνοιας και η αύξηση του κόστους ζωής γύρισαν το γυναικείο ζήτημα πίσω.
ΕΝΔΟΟΙΚΟΓΕΝΕΙΑΚΗ ΒΙΑ- ΓΥΝΑΙΚΟΚΤΟΝΙΕΣ
Και μέσα σε αυτά τα πλαίσια φτάνουμε και σε ένα επίμαχο και δύσκολο ζήτημα. Το ζήτημα της ενδοοικογενειακής βίας. Πρόκειται για ένα πολύ σύνθετο ζήτημα, ένα βαθύ αγκάθι στην ελληνική οικογένεια, την ελληνική κοινωνία, στο ζήτημα της ισότητας και ισοτιμίας μεταξύ των δύο φύλων. Δύσκολα μπορεί να καταγραφεί μια πραγματική εικόνα. Όπως είναι λογικό η όξυνση της επίθεσης στις εργατικές κατακτήσεις και τα δημοκρατικά δικαιώματα, η διαιώνιση του ρόλου της υπηρέτριας του σπιτιού αντί του συμμέτοχου στα βάρη, που τα κάνει όλα μέσα στο σπίτι ακόμη και αν εργάζεται και η γενικότερη οπισθοδρόμηση, όπου καθιστούν την γυναίκα εξαρτημένη ανοίγει τον δρόμο διάπλατα για την αύξηση των περιστατικών βίας.
Η αίσθηση κυριαρχίας που είναι το υπόβαθρο της ενδοοικογενειακής βίας, η αίσθηση αυτού που έχει τον πρώτο και τελευταίο λόγο, τροφοδοτείται και υπάρχει λόγω αυτής της συνθήκης. Και ενισχύεται όταν η γυναίκα δεν έχει εύκολη διέξοδο από την σχέση. Φοβάται την ανεργία, δεν θέλει να στερήσει στα παιδιά της κάποια ασφάλεια και πάει λέγοντας. Και φυσικά, η αντίληψη αυτή είναι που τροφοδοτεί και περιστατικά βίας απέναντι στις γυναίκες και έξω από το οικογενειακό πλαίσιο, ακριβώς στη βάση της άποψης ότι η γυναίκα είναι αδύναμο και κατώτερο ον.
Μέχρι που φτάνει αυτό; Ειδικά δε τον τελευταίο καιρό οι δολοφονίες γυναικών, ή γυναικοκτονίες όπως λέγονται, από τους συντρόφους τους έχουν κάνει αίσθηση με όλο και περισσότερα περιστατικά να αναφέρονται στις ειδήσεις των 8. Στην συντριπτική πλειοψηφία των περιπτώσεων αυτό δεν ήταν ένα λάθος της στιγμής, αλλά η γυναίκα ήδη υφίστατο ενδοοικογενειακή βία.
Ευτυχώς, εδώ τα ΜΜΕ φροντίζουν να ξεπλένουν καλά την ιστορία χαρακτηρίζοντας τέτοιες ιστορίες ως «εγκλήματα πάθους», «εγκλήματα αγάπης» και τα γνωστά, την ίδια στιγμή που βγαίνει η γειτόνισσα και λέει πως “όλη η γειτονιά ήξερε ότι την έδερνε”.
ΚΟΙΝΩΝΙΑ
Και αυτήν την ευρύτερη «κοινή γνώμη» περί υποδεέστερης του ανδρός, γυναίκας, πέρα από την ανωτέρω κατάσταση, έρχονται να ενισχύσουν και τα ΜΜΕ. Τι να πρωτοπεί κανείς; Για τα τηλεοπτικά σόου όπου η γυναίκα αντιμετωπίζεται σαν κρέας προς πώληση, όπου οποιαδήποτε έννοια ανθρώπινης αξιοπρέπειας και σεβασμού ποδοπατείται; Για εκπομπές όπου προωθείται η εικόνα της χαζής ξανθιάς, η οποία είναι καλή για γλάστρα, αλλά δεν είναι και για πολλά παραπάνω; Τηλεπαρουσιάστριες, πλαστικές χειρουργικές, χυδαιότητα; Σχεδόν κατ’ αποκλειστικότητα το πρότυπο γυναίκας που προωθείται από την ελληνική τηλεόραση είναι η γυναίκα που έχει εμμονή με την εμφάνιση της, ενδιαφέρεται μόνο για το πως θα προσελκύσει το ενδιαφέρον του άλλου φύλου.
Το τι ζημιά προκαλεί στις νέες, αλλά και μεγαλύτερες γυναίκες για την αυτοαξιολόγηση τους, για την εικόνα του εαυτού τους, για τις προσδοκίες τους και τον ρόλο που αποδίδουν αυτές στον εαυτό τους, δεν μετριέται.
ΑΜΒΛΩΣΕΙΣ
Τελειώνοντας, μόνο μία κουβέντα για το ζήτημα των αμβλώσεων.
Δυστυχώς, φαίνεται ότι το 2020 πρέπει να ανοίξουμε ξανά την συζήτηση του γιατί η γυναίκα θα πρέπει να έχει το δικαίωμα να κάνει άμβλωση αν αυτό επιθυμεί. Τελευταία γίνονται μερικές κρούσεις στην κοινή γνώμη δοκιμαστικές για να σφυγμομετρηθεί μέχρι που φτάνει η ανοχή της. Αναφερόμαστε βέβαια στην “εξαιρετική” αφίσα στο μετρό, που με χυδαίο τρόπο επιχείρησε να ενοχοποιήσει τις γυναίκες που τις αφορά αλλά και σε μία γενικότερη προσπάθεια να ανοίξει αυτή η συζήτηση σε αντιδραστική και συντηρητική κατεύθυνση.
Θα επανέλθει, καθώς η χώρα έχει δημογραφικό πρόβλημα το οποίο όλο και οξύνεται καθώς με τέτοιες συνθήκες που να κάνει άνθρωπος οικογένεια και παιδιά και επειδή τα 2.000 ευρώ εφάπαξ που δίνει η κυβέρνηση Μητσοτάκη για να λύσει το πρόβλημα είναι μαντζούνι για τον καρκίνο, θα επανέλθει αυτό, όπως έχουν κάνει και άλλες χώρες της Δυτικής Ευρώπης, προκειμένου να σώσουμε τίποτα από ανεπιθύμητες εγκυμοσύνες.
Ιδιαίτερα όμως στο ζήτημα των αμβλώσεων η υποκρισία περισσεύει. Μιλάμε για ένα κράτος, το οποίο τάχα τώρα το έπιασε ο πόνος για το έμβρυο, αλλά άπαξ και γεννηθεί το έχει στα αζήτητα και όλα αυτά σε βάρος της γυναίκας και του ελέγχου πάνω στο ίδιο της το σώμα και την υγεία της.
ΠΟΙΟΣ ΦΤΑΙΕΙ;
Τόσο το πρόβλημα της ανεργίας όσο και αυτό της μερικής απασχόλησης και γενικότερα οι όροι και οι συνθήκες εργασίας και οι κοινωνικές δομές στήριξης της γυναίκας δεν είναι φυσικό φαινόμενο ανεξέλεγκτο από τον άνθρωπο. Είναι αποτέλεσμα πολιτικών επιλογών που φέρουν φαρδιά πλατιά την σφραγίδα της Ευρωπαϊκής Ένωσης, η οποία δεκαετίες τώρα με τις πολιτικές της κατέστρεψε τον παραγωγικό ιστό της χώρας, την αγροτική οικονομία μετατρέποντας την Ελλάδα σε χώρα παροχής υπηρεσιών, μια οικονομία και μια χώρα υποχείριο στην ουσία στα σχέδιά της, η οποία έφτασε φυσικά σε τέλμα στα χρόνια της κρίσης με δίκη της συμμετοχή βέβαια και στις αιτίες και αφού επήλθε η κρίση αυτή μαζί με συνεργάτες της όλες τις ντόπιες κυβερνήσεις ήρθε να επιβάλει τι; Μειώσεις στους μισθούς, να οδηγήσει τον κόσμο στην ανεργία, στην ανασφάλεια, την μερική απασχόληση, το ξεπούλημα όλου του δημόσιου πλούτου σε δικά της μονοπώλια κυρίως με συμφωνίες-πωλήσεις αποικιακού χαρακτήρα, με σταδιακή εξάλειψη κάθε έννοιας κοινωνικού κράτους. Όποια πέτρα και να σηκώσει κανείς γράφει από κάτω ΕΕ.
Την ώρα που το ένα χέρι κάνει αυτά γκρεμίζοντας δικαιώματα και κατακτήσεις του γυναικείου εργατικού κινήματος αιώνων, από την άλλη κάνει καμπάνια δήθεν για την γυναίκα και μετράει πόσες γυναίκες είναι μάνατζερ και πόσες βουλευτίνες εκλέγονται στο ευρωκοινοβούλιο. Η υποκρισία σε όλο της το μεγαλείο.
Η πολιτική της Ευρωπαϊκής Ένωσης περι δήθεν ισότητας σημαίνει κατάργηση της προστασίας της μητρότητας, σημαινει ανεργία για την γυναίκα, σημαινει ανασφάλεια με εργασία περιστασιακή και μερική, σημαίνει κατάργηση της κρατικής προστασίας για τη γυναίκα.
Αυτό μας οδηγεί στην άλλη σπουδαία διατύπωση. Το γυναικείο ζήτημα είναι ταξικό ζήτημα. Η νέα γυναίκα εργαζόμενη, η εργαζόμενη μητέρα, η αυτοαπασχολούμενη, η μετανάστρια κλπ έχουν να παλέψουν ενάντια στον αστικό φεμινισμό, που φτάνει μέχρι το να μην είναι μόνο άντρας αυτός που σε εκμεταλλεύεται, αλλά να είναι και γυναίκα. Να είναι η Πρόεδρος της Δημοκρατίας γυναίκα και ας έχει βγάλει συνταγματικό όλο το πετσόκομμα των συντάξεων οδηγώντας η γυναίκα αυτή άλλες εκατομμύρια συνταξιούχες γυναίκες και άντρες μαζί που έχουν φάει όλα τα χρόνια τους δουλεύοντας να φτάνουν στην σύνταξη για να μετράνε τα λεφτά για ψωμί και γάλα. Ντροπή. Καμία πρόοδος δεν είναι αυτή για το γυναικείο κίνημα.
Το ζήτημα της κοινωνικής απελευθέρωσης της γυναίκας εργαζόμενης δεν είναι και δεν μπορεί να είναι ζήτημα του να υφίσταται την εκμετάλλευση απλώς με τους ίδιους όρους με τον άντρα. Η πολιτική αυτή της ξενοδουλείας, των μνημονίων, της κατάργησης κοινωνικών δικαιωμάτων, της ανεργίας κλπ πλήττει τόσο την γυναίκα όσο και τον άντρα εργαζόμενο. Και ενάντια σε αυτό πρέπει να συμμαχήσουν μαζί. Ο αγώνας για την κοινωνική απελευθέρωση της γυναίκας περνάει, βαίνει μέσα και παράλληλα από τον αγώνα για εθνική ανεξαρτησία, τόσο για το ζήτημα του μισθού και της δουλειάς, όσο και για το ζήτημα της ειρήνης, όπου γίνεται όλο και πιο κρίσιμο σήμερα, με την εμπλοκή της χώρας σε επικίνδυνα παιχνίδια με την κυρίαρχη εμπλοκή των Αμερικάνων και των Ευρωπαϊων. Όλα συνδέονται με αυτό το κοινό νήμα και βέβαια σε όλα αυτά έχει ζωτικό συμφέρον και ουσιώδη ρόλο η γυναίκα.
Ο κοινός αγώνας άντρα και γυναίκας ενάντια στην κοινή πηγή καταπίεσης είναι και έχει φανεί και ιστορικά, αυτό που φέρνει πιο κοντά την ισότητα στην πράξη.
ΑΝΤΙΔΡΑΣΗ;
Τι γίνεται με το κομμάτι του αγώνα και της αντίστασης από την μεριά των γυναικών απέναντι σε όλα αυτά;
Θα πιαστούμε από δύο προσωπικές εικόνες, όχι γιατί είναι ζήτημα μεμονωμένο αλλά προκειμένου να δώσουμε μία ζωντανή εικόνα και να μπορέσουμε να αναφερθούμε μετέπειτα σε κάποια πιο γενικά συμπεράσματα.
Η μητέρα μου δουλεύει στα ξενοδοχεία στην Ρόδο χρόνια, έχει αλλάξει πολλά. Η πλειοψηφία των καμαριερών είναι Αλβανίδες γυναίκες πια. Οι συνθήκες εργασίας, όπως είναι γενικά γνωστό, στον τουρισμό είναι άθλιες, πάρα πολλά δωμάτια, υπερωρίες απλήρωτες, τα δώρα αργούν μήνες, άνθρωποι βγάζουν την σεζόν με 5 ρεπό και βέβαια πολύ σκληρή δουλειά, βαριά για το σώμα και μεταξύ άλλων και με προϊσταμένους να σου φέρονται σαν σκουπίδι.
Τα ξενοδοχεία λίγες μέρες πριν ανοίξουν και υποδεχθούν τους πρώτους τουρίστες κάνουν τα καθαρίσματα. Έτυχε λοιπόν μέσα στα χρόνια της κρίσης η μητέρα μου να δουλεύει σε ένα ξενοδοχείο όπου τους ζήτησε να πάνε για τα καθαρίσματα 1 μήνα δωρεάν. Χωρίς καμία αμοιβή.
Τον πρώτο χρόνο παρόλα τα παράπονα που εκφράζονταν κυρίως μεταξύ των γυναικών το έκαναν. Τον δεύτερο χρόνο, όπου έκανε πάλι τα ίδια το ξενοδοχείο, πήγαν λίγο πιο φορτσάτες οι καμαριέρες και είχαν συμφωνήσει να πάνε στην δουλειά, να απαιτήσουν να πληρωθούν αλλιώς θα έφευγαν. Έτσι και έγινε, πήγαν, ζήτησαν να πληρωθούν, τους είπε το αφεντικό δεν σας δίνω τίποτα και πήραν τα αμάξια τους και πήγαν για καφέ. Το ίδιο βράδυ έλαβαν τηλεφώνημα να έρθουν να δουλέψουν μόνο μία εβδομάδα χωρίς αμοιβή. Πήγαν.
Δεύτερη εικόνα. Σε ένα συγκεκριμένο ξενοδοχείο της Ρόδου είχε γίνει κάποιος αγώνας, δεν είμαι σίγουρη τι μορφή είχε πάρει, πάντως είχε συμφωνήσει το ξενοδοχείο να τηρείται το 8ώρο για τις καμαριέρες. Ακούστηκε ότι κάποιος σεφ είχε παίξει πρωτοπόρο ρόλο.
Ακούγοντας το αυτό η μάνα μου και στα πλαίσια μίας συζήτησης με τις άλλες καμαριέρες στο ξενοδοχείο τους είχε πει κορίτσια εμείς γιατί δεν κάνουμε κάτι; Οι καμαριέρες στο συγκεκριμένο ξενοδοχείο λέει δουλεύουν 8ωρο, εμείς χαζοί είμαστε και τα σχετικά.
Και της είπαν οι αλβανίδες συναδέλφισσες ότι λέει εμείς μεγαλώσαμε τρώγοντας 5 φόρες την εβδομάδα φασολάδα, ενώ εδώ 3 και οπότε δεν είναι πρόθυμες να ρισκάρουν τίποτα.
Από αυτά νομίζουμε ότι πρέπει να κρατήσουμε το εξής. Η δύναμη της συλλογικής αντίδρασης των εργαζομένων είναι μεγαλειώδης. Έναν καφέ πήγαν να πιουν οι κοπέλες και γλίτωσαν τρεις εβδομάδες απλήρωτη δουλειά. Όχι κάποια κίνηση οργανωμένη, φοβερά αγωνιστική. Μόλις άκουσαν 7 ημέρες μόνο συμβιβάστηκαν, παρόλο που υπήρχαν και φωνές που δεν ήθελαν να το δεχτούν. Και όμως τόσο απλά κέρδισαν 3 εβδομάδες.
Νίκες σημειώθηκαν και σε κάποιους μικρούς αγώνες, είμαστε σίγουροι ότι το ξενοδοχείο που αναφέραμε δεν θα ήταν το μόνο. Αυτό αποδεικνύει πως τίποτα δε χαρίζεται στις γυναίκες, αλλά πως όλα κατακτιούνται με ανυποχώρητους συλλογικούς αγώνες. Μόνο αυτοί μπορούν να εξασφαλίσουν ότι η γυναίκα ουσιαστικά και πραγματικά θα αποτελεί το «άλλο μισό του ουρανού».
Υπάρχει και η καθυστέρηση βέβαια, ειδικά άμα μιλάμε και για χώρους όπου είναι οι μετανάστριες κυρίως, καθώς έχουν πολύ χαμηλότερες προσδοκίες. Υπάρχει και το στοιχείο της εποχικότητας ή της προσωρινότητας όχι μόνο στα τουριστικά βέβαια, που κάνει πιο δύσκολη την υπόθεση. Όμως υπάρχει και το κομμάτι της αγανάκτησης, υπάρχει και το κομμάτι πάντα που έχει αγωνιστική διάθεση.
Αυτό αποδεικνύει ότι υπάρχουν και οι δυνάμεις εκείνες που μπορεί υπό ορισμένη οργάνωμενη δουλειά, συστηματική προπαγάνδα και υπομονετική, επίμονη και συστηματική δουλειά να παίξουν ρόλο και να μεταφραστούν αυτές οι διαθέσεις σε αγώνα με σταθερή κατεύθυνση και αιτήματα. Είναι σημαντικό να μιλήσουμε στις συναδέλφισσες και συναδέλφους μας, στις φίλες και στους φίλους μας και στον περίγυρο, όσο δύσκολο και αν είναι. Στην πάλη για το πιο μικρό συνδικαλιστικό αίτημα, στην πάλη για τον δουλειά, την ειρήνη, την εθνική ανεξαρτησία, δημοκρατία και βέβαια για σοσιαλισμό.
Η ΓΥΝΑΙΚΑ ΣΤΗΝ ΣΟΒΙΕΤΙΚΗ ΕΝΩΣΗ
Και επειδή η Πορεία είναι μια οργάνωση νεολαίας αριστερή, που παλεύει με όσες δυνάμεις έχει και όπου έχει για να μιλήσει για θέματα από το μισθό και το ψωμί μέχρι και τον σοσιαλισμό και αυτό όχι από κάποια θεωρητική ή ιστορική εμμονή, αλλά επειδή είναι πεπεισμένη πως εκεί βρίσκεται η μόνιμη και ουσιαστική λύση αυτών των κοινωνικών προβλημάτων που επισημάνθηκαν και θα αναφερθούμε ευθύς αμέσως σε ένα απτό παράδειγμα.
Υπήρξε άραγε περίοδος που η γυναίκα απόλαυσε ίσα δικαιώματα με τον άνδρα;
Στο βιβλίο (δημοσιογραφική ανταπόκριση από το ταξίδι του), «Τι είδα εις την Ρωσσίαν των Σοβιέτ», το 1934, ο Βάρναλης κάνει μεγάλη αναφορά στη θέση της γυναίκας στη σοβιετική κοινωνία, περιγράφοντας:
“Το σοβιετικό κράτος, εξασφάλιζε οκτάωρη ή ακόμα και εξάωρη για κάποιες ειδικότητες, σταθερή και μόνιμη δουλειά για όλες τις γυναίκες.
Εξίσωσε το μισθό της γυναίκας με το μισθό του άντρα, για την ίδια δουλειά.
Έδωσε από το 1917 δικαίωμα ψήφου στις γυναίκες.
Παρείχε δωρεάν δημόσια υγεία σε όλη τη ζωή τής γυναίκας μέχρι τα γεράματά της.
Μόρφωσε τις γυναίκες με σχολεία, πανεπιστήμια, λέσχες εργατών, βιβλιοθήκες, θέατρο, μουσική, κινηματογράφο. Τις εξόπλισε με τη μαρξιστική θεωρία.
Οι γυναίκες κατέκτησαν όλα τα επαγγέλματα. Έγιναν Λαϊκοί Επίτροποι, πρεσβευτίνες, καθηγήτριες πανεπιστημίων, διευθύντριες εργοστασίων, νοσοκομείων ή κολχόζ, δημοτικές σύμβουλοι, λαϊκές δικαστίνες, αστυνομικίνες, στρατιωτίνες και αξιωματικοί, οικοδόμοι, χειρίστριες μεγάλων αγροτικών μηχανημάτων, πιλότοι αεροπλάνων.
Η εργαζόμενη γυναίκα καθώς και ο άντρας έτρωγαν πρωινό, μεσημεριανό και βραδινό αν ήθελαν σε εστιατόριο που βρισκόταν σε κάθε τόπο εργασίας. Τα παιδιά έτρωγαν αντίστοιχα στο σχολειό, ή τον παιδικό σταθμό.
Με αυτόν τον τρόπο η γυναίκα απαλλάχτηκε από τη σκλαβιά του σπιτιού.
Σε κάθε εργοστάσιο, υπηρεσία και γειτονιά, υπήρχε παιδικός σταθμός.
Κάθε έγκυος εργάτρια έπαιρνε άδεια 8 εβδομάδων πριν τη γέννα και 8 εβδομάδων μετά τη γέννα. Στη διάρκεια αυτών των 16 εβδομάδων πληρωνόταν κανονικά το μισθό της και κρατούσε τη θέση της, όταν θα γύριζε πίσω στη δουλειά. Το μωρό «προικιζόταν» από τη γέννα του με τα ρουχαλάκια του και είχε πρόσβαση με τη δική του καρτέλα στους γιατρούς της περιοχής που θα ζούσε. Η μητέρα είχε κάθε τρεις ώρες, μισή ώρα άδεια για να θηλάσει το μωρό της.
Αμβλώσεις μπορούσαν να γίνουν μόνο στα δημόσια νοσοκομεία, με όλες τις ειδικότητες των γιατρών που απαιτούνταν.
Η γυμναστική, ο αθλητισμός, οι διακοπές σε δημόσια θέρετρα, συμπλήρωσαν τη ζωή των γυναικών.”
Αυτά γράφει ο Βάρναλης το 1934.
Δεν θα ισχυριστούμε πως η απόλυτη εξίσωση της γυναίκας με τον άντρα πραγματοποιήθηκε στη σοβιετική κοινωνία. Η εξάλειψη προκαταλήψεων και δεισιδαιμονιών, που διαμορφώθηκαν στις χιλιετίες της ζωής της ανθρωπότητας απαιτούν πολύ μεγάλη προσπάθεια, πολύ χρόνο και δεν έχουν μόνη προϋπόθεση τα υλικά επιτεύγματα. Δεν μπορεί όμως παρά να αναγνωρίσουμε και να θαυμάσουμε την για πρώτη φορά στην ανθρώπινη ιστορία, απελευθέρωση της γυναικείας δημιουργικότητας και τις τεράστιες αλλαγές που έφερε η επικράτηση του σοσιαλισμού για τη γυναίκα σε χρονικό διάστημα λιγότερο από είκοσι χρόνια (1917 – 1934, χρόνο γραφής της ανταπόκρισης από τη σοβιετική Ρωσία, του Κώστα Βάρναλη). Το 1934, η σοβιετική γυναίκα περπατούσε έχοντας ψηλά το κεφάλι, με αξιοπρέπεια, παλεύοντας για την κατάργηση της εκμετάλλευσης ανθρώπου από άνθρωπο.
ΑΙΤΗΜΑΤΑ
Με αφορμή την 8η Μάρτη -αλλά όχι μόνο- οφείλουμε να μιλήσουμε, να σκεφτούμε και -κυρίως- να πράξουμε για το γυναικείο ζήτημα. Γυναίκες και άντρες, εργαζόμενοι, άνεργοι, πρέπει να έχουν έναν κοινό βηματισμό.
Πρέπει ν’ αγωνιστούμε όλοι μαζί:
* Πάνω απ’ όλα για το δικαίωμα στη δουλειά.
* Για την κατάργηση όλων των διακρίσεων (και της νομοθεσίας που τις πιστοποιεί και τις αναπαράγει).
* Για την ισότητα ανδρών και γυναικών στην αμοιβή της εργασίας τους, στον δημόσιο και ιδιωτικό τομέα.
* Για να εξαλειφθούν τα φαινόμενα βίας και σεξουαλικής κακοποίησης απέναντι στις γυναίκες, για να μην νομιμοποιηθεί στην κοινωνία η αντίληψη ότι τέτοιες πρακτικές μπορούν να μένουν ατιμώτητες.
* Για την πλήρη προστασία της μητρότητας και της μονογονεϊκής οικογένειας, για τη δημόσια και δωρεάν φροντίδα και την εκπαίδευση των παιδιών.
* Για τον πολιτισμό της ζωής, της φυσικής άσκησης, και όλων των κοινωνικών ενδιαφερόντων, της δημιουργικής απασχόλησης, του βιβλίου, της μελέτης, της έρευνας, της κριτικής ανάλυσης,
* Ενάντια στην κουλτούρα που αναπαράγει το πρότυπο της γυναίκας – αντικείμενο, της υποταγμένης.
ΕΠΙΛΟΓΟΣ
Μέ άξονα αυτά θεωρούμε ότι μπορεί και πρέπει να ξεδιπλωθεί ο αγώνας για την κοινωνική απελευθέρωση της γυναίκας σήμερα και σίγουρα πρωτοβουλίες, όπως η υποτιθέμενη “φεμινιστική” απεργία που καλείται τα τελευταία χρόνια σε διάφορες χώρες της Ευρώπης και στη χώρα μας στηρίζεται από το ΠΑΣΟΚ και τον ΣΥΡΙΖΑ, δηλαδή κόμματα που κυβέρνησαν και που με τα δύο χέρια εφάρμοσαν την πολιτική που καταρακώνει την γυναίκα. Δυνάμεις με αναφορά στην αριστερά, όπως η ΑΝΤΑΡΣΥΑ, που καλούν και στηρίζουν τη λεγόμενη “φεμινιστική” απεργία συγκαλύπτουν και ξεπλένουν την καταπίεση της γυναίκας αφού στην “απεργία” αυτή κυριαρχούν συνθήματα σχετικά με την ενότητα όλων των γυναικών, δηλαδή της εργάτριας και της αφεντικίνας της, και συνθήματα και αιτήματα που εκπέμπουν έναν κούφιο αντιανδρισμό και δεν είναι προς ουσιαστικά προοδευτική κατεύθυνση.
Από την άποψη αυτή, θεωρούμε πως πράγματι ο βαθμός δημοκρατίας κάθε κινήματος και κάθε κοινωνίας κρίνεται από την θέση της γυναίκας μέσα σε αυτήν.
Θα ήθελα να ευχαριστήσω τις συντρόφισσες Αναστασία Λεοντή, Τάνια Ζωγράφου και Μαρία Δανιήλ για την πολύτιμη βοήθεια με αναζήτηση στοιχείων και μελετών, που αποτέλεσαν την καρδιά αυτής της ομιλίας.
Νταϊάννα Μουστάκη
