Έχουμε γράψει πολλές φορές για τον πολιτικό και επιστημονικό βασανισμό της ιστορίας. Όπου η ιστορική μνήμη κόβεται και ράβεται στα μέτρα των επικυρίαρχων τάξεων ή στα γούστα του επιστήμονα κριτή. Άλλες πάλι φορές ο ιστορικός θετικισμός παρουσιάζει τα ιστορικά γεγονότα «ξερά και απαρασάλευτα», σαν αγάλματα, χωρίς να βγάζει κανένα συμπέρασμα. Έχει γραφτεί (Κ. Μαρξ) ότι η ιστορία παρουσιάζεται πρώτα σαν δράμα και ύστερα σαν φάρσα, ακριβώς γιατί δε βγάλαμε τα απαιτούμενα συμπεράσματα. Καθοριστικό ρόλο σ’ αυτόν τον τομέα (των συμπερασμάτων) πρέπει να διαδραματίσει ο «συλλογικός διανοούμενος» που στην περίπτωσή μας είναι το κόμμα της εργατικής τάξης. Αν δεν συμβεί αυτό και αν η μέθοδος του ιστορικού υλισμού χαθεί στους αναθεωρητικούς διαλόγους, τότε η «φάρσα» στέκει απειλητικά πάνω μας. Στο παρόν άρθρο επιχειρούμε μια πολιτική προσέγγιση στις δεκαετίες 1950-60, καθώς αυτές ήταν η «γέφυρα» που οδηγούσε από τον εμφύλιο στην στρατιωτικοφασιστική δικτατορία του Απρίλη 1967. Μεγάλα γεγονότα της διεθνούς σκηνής όπως ο λεγόμενος ψυχρός πόλεμος, τα εθνικοαπελευθερωτικά κινήματα στον γ΄ κόσμο, η διένεξη Κίνας και ΕΣΣΔ και η διάσπαση στο διεθνές κομμουνιστικό κίνημα, το 20ο συνέδριο και οι επιπτώσεις του, τα κινήματα αμφισβήτησης της νεολαίας στη δύση και στα καθ’ ημάς το μετεμφυλιοπολεμικό σκηνικό, η 6η Ολομέλεια του ΚΚΕ, η ΕΔΑ, το Κυπριακό και η πολιτική ουράς στον Γ. Παπανδρέου, τα λεγόμενα Ιουλιανά, το 1-1-4 και η πολιτική κρίση του αστικού συστήματος είναι ορισμένες κομβικές στιγμές της σύγχρονης ιστορίας μας. Το 1964 σημαδεύεται από την Αναγέννηση και τη γενέθλια πράξη ίδρυσης του μ-λ κινήματος.
Η διεθνής κατάσταση
Το τέλος του β΄ παγκοσμίου πολέμου βρίσκει τις ΗΠΑ σε ανοδική πορεία ενώ η παλιά βρετανική αυτοκρατορία είναι σε υποχώρηση προσπαθώντας να μαζέψει στα όρια στης κοινοπολιτείας τις πρώην αποικίες της. Ταυτόχρονα, η αίγλη της ΕΣΣΔ έχει ανέβει κατακόρυφα λόγω του αντιφασιστικού πολέμου. Οι δύο αντίπαλοι συνασπισμοί εξελίσσονται στο πεδίο του λεγόμενου «ψυχρού πολέμου» -δηλαδή μιας ισορροπίας που έχει ως πρώτα επεισόδια τη δημιουργία του ΝΑΤΟ (1949) στο οποίο προσχωρεί η Ελλάδα (1952)- και αργότερα του συμφώνου της Βαρσοβίας (ΕΣΣΔ και ανατολικές χώρες). Η δεκαετία του 1950 αρχίζει με την ανοιχτή επέμβαση των ΗΠΑ και των συμμάχων τους στην Κορέα, που όμως συναντάει την ηρωική αντίσταση του κορεάτικου λαού και των κομμουνιστών με τη βοήθεια της Κίνας και της ΕΣΣΔ. Ταυτόχρονα, αξιοποιώντας την αδυναμία των δυτικών ιμπεριαλιστών, ξεσπούν σ’ όλο τον γ΄ κόσμο σειρά εθνικοαπελευθερωτικά και αντιμπεριαλιστικά κινήματα, στα οποία παίρνει δραστήρια μέρος η εθνική αστική τάξη αυτών των χωρών. Ο Μάο τσε Τουνγκ συμπύκνωσε την κίνηση εθνών και λαών με τη φράση «τα κράτη θέλουν ανεξαρτησία, τα έθνη απελευθέρωση και οι λαοί την επανάσταση» και προσδιόρισε τον γ΄ κόσμο (Λ. Αμερική, Αφρική και Ασία) ως «ζώνη των θυελλών». Όμως το 20ο συνέδριο του ΚΚΣΕ (1956) ανατρέπει την αντιιμπεριαλιστική γραμμή του κομμουνιστικού κινήματος και διακηρύσσει την χρουτσωφικής έμπνευσης «ειρηνική συνύπαρξη», δηλαδή τη συμφιλίωση με τον ιμπεριαλισμό και την ηγεμονική του δύναμη, τις ΗΠΑ. Μέσα στον γ΄ κόσμο η αντιαποικιακή δράση σχηματοποιείται με το κίνημα των Αδέσμευτων (Ινδία, Αίγυπτος, Γιουγκοσλαβία, Κύπρος), ένα κίνημα με αντιφατικότητες, σημαντικότερες από τις οποίες ήταν η εσωτερική καταπίεση των μαζών, οι φραστικές αντιιμπεριαλιστικές διακηρύξεις (Νάσερ-Αίγυπτος) και οι ταλαντεύσεις στην επιλογή των δρόμων ανάπτυξης και κοινωνικής απελευθέρωσης. Τότε, η ηγεσία της παλινορθωμένης ΕΣΣΔ εφευρίσκει το σύνθημα του αντικαπιταλιστικού δρόμου ανάπτυξης. Το Σεπτέμβρη του 1961, οι εκπρόσωποι 28 κρατών συνήλθαν στο Βελιγράδι και διακήρυξαν επίσημα τις αρχές των «Αδέσμευτων». Συμφωνούμε ότι, από το 1956 και δώθε, σ’ εθνικό επίπεδο εκχωρούνταν στην εθνική αστική τάξη ο ηγεμονικός ρόλος στο αντιαποικιακό-αντιιμπεριαλιστικό κίνημα και αφοπλίζονταν η πρωτοπόρα δράση του ΚΚ. Η παλινορθωμένη ΕΣΣΔ παρείχε σε αρκετές χώρες του γ΄ κόσμου δάνεια με τόκο 5%, αντί 8% που τους έδιναν οι ιμπεριαλιστές. Από το 1955 ως το 1960 οι παραγγελίες έργων στην ΕΣΣΔ είχαν αυξηθεί κατά 60% και η χώρα των Λένιν-Στάλιν έγινε ο δεύτερος (μετά τις ΗΠΑ) προμηθευτής όπλων σ’ όλον τον κόσμο. Ο Χρουτσώφ ανακήρυξε τον Αιγύπτιο Νάσερ ήρωα της ΣΕ και χαρακτήρισε τον Γκάντι μεγάλο επαναστάτη!!
Ο σκόπελος του Κυπριακού
Μέσα σ’ αυτό το διεθνές σκηνικό πρέπει να εντάξουμε το Κυπριακό. Το Κυπριακό αποτέλεσε για τις δεκαετίες μετά τον εμφύλιο ό,τι η Παλαιστίνη για τον αραβικό κόσμο. Ήταν η «λυδία λίθος» των εξελίξεων. Η Κύπρος ήταν αγγλική αποικία, προτεκτοράτο υπό κατοχική αγγλική διοίκηση. Στις 10/01/1950 η αρχιεπισκοπή της Κύπρου διοργάνωσε ανεπίσημο δημοψήφισμα για την αυτοδιάθεση-ένωση που κατέληξε σ’ ένα συντριπτικό ΝΑΙ. Στις 20/08/1950 αρχιεπίσκοπος Κύπρου γίνεται ο Μακάριος ο Γ΄ και την 1/4/1955 αρχίζει ένοπλος αγώνας με επικεφαλής του ένοπλου βραχίονα της ΕΟΚΑ, τον αντικομμουνιστή, πρώην Χίτη, Γ. Γρίβα. Ενάντια στους Άγγλους και για την ένωση με την Ελλάδα. Το κομμουνιστικό και αριστερό κίνημα μετατρέπεται βαθμιαία σε ουρά της πολιτικής του Μακαρίου. Στις 5/2/1959 συναντώνται στη Ζυρίχη οι πρωθυπουργοί Ελλάδας-Τουρκίας, που πλέον οι αποικιοκράτες και οι υποτελείς τους έχουν αναγορεύσει σε εγγυήτρια δύναμη. Οι αντιδραστικές συνθήκες Ζυρίχης-Λονδίνου προσδιορίζουν την Κύπρο ως «αυτοτελές κράτος» υπό την εγγύηση Αγγλίας-Τουρκίας-Ελλάδας. Η τούρκικη μειονότητα είναι το 18% του πληθυσμού. Οι συνθήκες δεν έλυσαν κανένα πρόβλημα. Το 1960 η Κύπρος ανακηρύσσεται ανεξάρτητο κράτος, μέλος του ΟΗΕ, εγκαθιδρύεται η Κυπριακή Δημοκρατία και λίγο αργότερα εντάσσεται στις γραμμές των «Αδεσμεύτων». Το 1963 ξεσπάει νέα κρίση, η Τουρκία βομβαρδίζει το νησί και οδηγούμαστε στη δημιουργία ελληνοκυπριακών και τουρκοκυπριακών ζωνών. Ήταν η αρχή της διχοτόμησης αφού στο διάστημα 1964-1967 οργανώνεται η τουρκοκυπριακή μειονότητα σε de facto κράτος. Τα επόμενα χρόνια, 1969-1974, με χούντα στην Ελλάδα, κλιμακώνονται οι προβοκατόρικες αναπτρεπτικές δραστηριότητες του Γρίβα και ο Πρόεδρος της Κύπρου, Μακάριος, τις καταγγέλλει. Όταν στις 15-07-1974 το αμερικανόπνευστο πραξικόπημα της χούντας κατά του Μακαρίου, εγκατέστησε στην Προεδρία το φασιστικό αντρείκελο Σαμψών, άνοιξε διάπλατα η πόρτα για την επέμβαση της Τουρκίας του Μπουλέν Ετσεβίτ, που χαιρετίζεται θερμά από την ΕΣΣΔ του Λεονίντ Μπρέζνιεφ. Τελικά ο αντιαποικιακός αγώνας ξεψύχησε στα γρανάζια των ιμπεριαλιστικών ραδιουργιών και επεμβάσεων, στα απόνερα του ανταγωνισμού της τουρκικής και ελληνικής αστικής τάξης και στο βύθισμα του αγώνα στις «γραφειοκρατικές συνομιλίες». Έκτοτε μια νέα κατάσταση σταδιακά παγιώνεται, και το κυπριακό ζήτημα με νέους όρους, αναπαράγεται. Το παράνομο ΚΚ Κύπρου (αργότερα ΑΚΕΛ) εξελίχτηκε σ’ ένα «κανονικό» αστικό κόμμα και η αναγκαία ενότητα Κυπρίων, Ελλήνων και Τούρκων σε δημοκρατική και διεθνιστική βάση παραμένει επίμαχο ζήτημα.
Η ρεβιζιονιστική στροφή - Υποταγή και προδοσία
Το πρώτο μισό του 20ου αιώνα χαρακτηρίζεται από την έφοδο των κομμουνιστών, των λαών και της αριστεράς. Η Οκτωβριανή και Κινέζικη επανάσταση, ο αντιφασιστικός αγώνας στον β΄ παγκόσμιο πόλεμο, οι εργατολαϊκές κατακτήσεις (8ωρο, ψήφος, κοινωνικά δικαιώματα) δημιούργησαν μία αισιόδοξη στάση όλων των κινημάτων, μία αίσθηση αίγλης και νίκης. Ακόμα και οι ηττημένοι του ισπανικού και ελληνικού εμφυλίου «έγραφαν ιστορία» και ενέπνεαν διδάγματα και θαυμασμό. Όμως η στροφή του 20ου συνεδρίου και η καπιταλιστική παλινόρθωση στη ΕΣΣΔ «οξείδωσαν» τα όπλα του κομμουνιστικού κινήματος. Ο στόχος της επανάστασης αντικαταστάθηκε από τη συμφιλίωση των τάξεων και ο αντιιμπεριαλιστικός αγώνας από τη διπλή υποταγή των κινημάτων. Στον ιμπεριαλισμό και την παράδοση στις «εθνικές αστικές τάξεις». Στη χώρα μας η διαβόητη 6η ολομέλεια του ΚΚΕ (1956) καθαιρεί τη νόμιμη ηγεσία του κόμματος (Ν. Ζαχαριάδης) και ανοίγει το δρόμο στη διάλυση των παράνομων οργανώσεων (1958-8η ολομέλεια) και μετατρέπει το κόμμα των αγώνων σ’ ένα κοινοβουλευτικό αχταρμά (ΕΔΑ) και στην υποταγή στον Γ. Παπανδρέου και την Ένωση Κέντρου. Ανάλογες κινήσεις, αλλού αργά, αλλού γοργότερα, υπήρξαν σε όλα τα επαναστατικά κομμουνιστικά κόμματα και κινήματα σ’ όλο τον κόσμο. Η διάσπαση στον κόσμο των κομμουνιστών που κορυφώθηκε το 1963-64 με τη σύγκρουση των δύο γιγάντων ΕΣΣΔ και Κίνας ήταν αναγκαία και αναπόφευκτη. Έτσι το δεύτερο μισό του 20ου αιώνα σφραγίζεται από ήττες και υποχώρηση. Δεν μπορούμε να καταλάβουμε την εξέλιξη των γεγονότων από τη σφαγή στην Ινδονησία, το Παλαιστινιακό, το κυπριακό, τους ανολοκλήρωτους εθνικούς αγώνες (μ’ εξαίρεση την Ινδοκίνα) ακόμα και το μετέωρο βήμα της δυτικής νεανικής αμφισβήτησης (γαλλικός Μάης), αν δε θέσουμε το δίπολο ρεβιζιονιστική στροφή και καπιταλιστική παλινόρθωση ως βασική παράμετρο.
Αυταπάτες
«Η αστική τάξη για τις ανάγκες του πορτοφολιού της πετάει το στέμμα και το σπαθί που την προστατεύει και παράλληλα το κρεμάει σαν "Δαμόκλεια σπάθη" πάνω απ' το κεφάλι της» (Κ. Μαρξ, 18η Μπρυμέρ).
Μετά το δόγμα Τρούμαν (1947) και το σχέδιο Μάρσαλ (1948) η ελληνική αστική τάξη είχε μπει για τα καλά στον αστερισμό της αμερικανοκρατίας. Μπορεί να υπήρχαν οι θύλακες των Eγγλέζων, αλλά η βασική όψη των πραγμάτων είχε την οσμή των ΗΠΑ. Οι εκλογές του 1958 μπορεί να αναδεικνύουν την ΕΔΑ των Ηλιού - Παρτσαλίδη σε αξιωματική αντιπολίτευση αλλά δεν υπάρχει πλέον μάχιμο, μαχητικό, οργανωμένο λαϊκό κίνημα ως αντίπαλο δέος στην αμερικανοκρατία και τον Καραμανλισμό που διαθέτει το κράτος των εθνικοφρόνων. Τον Φλεβάρη του 1964 το κόμμα του αντικομμουνιστή, εγγλεζόφιλου και οπορτουνιστή Γ. Παπανδρέου παίρνει 52,72% και 171 βουλευτές, ο Κ. Καραμανλής δραπετεύει στο Παρίσι και ο βασιλιάς ως άλλος θύλακας εξουσίας δείχνει τα δόντια του αρνούμενος να αποδεχτεί αλλαγές στην ηγεσία του στρατού. Στις 15 Ιουλίου 1965, όταν παραιτείται ο Γ. Παπανδρέου, οργανώνονται ογκώδη συλλαλητήρια στα οποία βρίσκει το θάνατο ο Σωτήρης Πέτρουλας. Είναι τα περίφημα Ιουλιανά, είναι η σύμπτωση της λαϊκής δυσαρέσκειας και των ενδοαστικών αντιθέσεων. Οι χιλιάδες διαδηλωτές που φωνάζουν «Όχι» στην αποστασία αξιοποιούν τις ενδοαστικές κόντρες, αλλά η αριστερά έλειπε, το κομμουνιστικού κίνημα έλειπε, το επαναστατικό σχέδιο έλειπε. Οι μετέπειτα αστικές διορθωτικές κινήσεις, Αθανασιάδης Νόβας, Τσιριμώκος, Μητσοτάκης, Στεφανόπουλος δεν κατάφεραν να ορθοποδήσουν το αστικό καθεστώς. Ανάμεσα στο ταραγμένο 1965 και στη «φασιστική ασφάλεια» του 1967 μπορούσαν ν’ αναπτυχθούν δύο δρόμοι. Αυτός της επανάστασης και της αντεπανάστασης. Ο πρώτος είχε υπονομευθεί από την ρεβιζιονιστική διάβρωση, τον αφοπλισμό και την παράδοση της αριστεράς. Οι ηγέτες της ΕΔΑ Μπριλλάκης - Κύρκος - Ηλιού - Παρτσαλίδης ονειρεύονται την ειρηνική μετεξέλιξη, βρίσκονται πολύ κοντά στις απόψεις του ευρωκομμουνισμού των Ιταλών, Γάλλων και Ισπανών «κομμουνιστών». Είναι υπέρ της πολιτικής συμφιλίωσης και της συνεργασίας των τάξεων. Οι εξεγερμένες μάζες του λαού είναι βυθισμένες στις αυταπάτες και το συμφιλιωτισμό. Εύκολη λεία για τον Γ. Παπανδρέου. Από την άλλη παραμονεύει η ανοιχτή αντεπανάσταση που με τις συμβουλές και τις πλάτες των ΗΠΑ προετοίμαζε την ανοιχτή τρομοκρατία ήδη από τις αρχές του 1950 (σχέδιο ΙΔΕΑ). Η δολοφονία του βουλευτή της Αριστεράς Γ. Λαμπράκη (Μάης 1963), του Σ. Πέτρουλα (1965), οι τόποι εξορίας και οι διώξεις των αριστερών και κομμουνιστών (εξορίες, εκτοπίσεις, διώξεις) είναι κόμβοι στον ίδιο καμβά.
Η δικτατορία
«Η κυβερνητική εξουσία με τον μόνιμο στρατό της, με την πανίσχυρη γραφειοκρατία της, με τον αποβλακωτικό της κλήρο, με τη δουλοπρεπή της δικαστική ιεραρχία έφτασε ν’ ανεξαρτητοποιηθεί από την ίδια την κοινωνία σε τέτοιο βαθμό που ακόμα και ένας τυχοδιώκτης -μαζί με μια συμμορία από πειναλέους μικροαπατεώνες- ήταν ικανός να την αρπάξει στα χέρια του» (Κ. Μαρξ, Ο χαρακτήρας της Κομμούνας).
Προφανώς ο Κ. Μαρξ δεν εισηγείται την «αυτονομία του κράτους», ούτε προφήτευε το εθνικοφρενικό «Πιστεύω» του Γ. Παπαδόπουλου για την 21η Απρίλη 1967. Υπογραμμίζει όμως ότι η σήψη και παρακμή του αστικού κράτους αποτελεί ένα ευκολότερο πεδίο για να επιβληθεί μια ανοιχτή δικτατορία. Είναι απολύτως προφανές ότι η κρίση στο αστικό σύστημα τα χρόνια 1963-1967 ήταν «βούτυρο στο ψωμί» των ΗΠΑ και η δικτατορία «προαναγγελθείσα πράξη». Ο επτάχρονος «γύψος» των συνταγματαρχών ήταν το καταληκτικό επεισόδιο δύο βασικών παραγόντων. Οι ΗΠΑ ήθελαν μια στρατιωτική βάση στην ανατολική Μεσόγειο και τα Βαλκάνια και η ντόπια αστική τάξη είδε στο στρατό το θεματοφύλακα των αξιών της, λίγα χρόνια μετά τη λήξη του εμφυλίου. Η αριστερά, αφοπλισμένη ιδεολογικά μετά την 6η ολομέλεια και τη διάλυση του πολιτικού της εγκεφάλου και οργανωτή του επαναστατικού ΚΚΕ, παράδερνε στις αυταπάτες του κοινοβουλευτισμού, σερνόταν στ’ απόνερα της Ένωσης Κέντρου, μεταμφιέστηκε στη νόμιμη ΕΔΑ με τους Παρτσαλίδη - Κύρκο, προετοίμαζε μία δεύτερη Βάρκιζα. Από τον Γενάρη του 1950 μέχρι το 1967 άλλαξαν 27 κυβερνήσεις στην Αθήνα, γεγονός που καταδείχνει την αδυναμία συνοχής της άρχουσας τάξης, ενώ η απουσία πραγματικής αριστεράς και ενός μαζικού εργατικού κινήματος αδυνατίζει σοβαρά κάθε αντιιμπεριαλιστική και αντιαστική κίνηση. Στις αρχές του 1960 το πραγματικό, βασικό πολιτικό ερώτημα δεν ήταν ποια αστική κυβέρνηση θα στεκόταν στα πόδια της, αλλά ποια χούντα θα κυβερνούσε, ενώ η οργανωτικοπολιτική προετοιμασία της αριστεράς «ήταν στα σπάργανα». Με το πραξικόπημα της 21/4/67, που ήταν ένα μόνο στην τεράστια αλυσίδα στρατιωτικοφασιστικών κινημάτων αλά ΗΠΑ σ’ όλο τον κόσμο, μπήκε πραγματικά και συμβολικά η σφραγίδα της υπερδύναμης στα νότια Βαλκάνια.
Η αμερικανοκρατία αποκτούσε ανοιχτή στήριξη και ο εγγλέζικος παράγοντας έμεινε πολύ πίσω. Οι αντιφάσεις στο αστικό στρατόπεδο, η αντίθεση λαού - εξάρτησης λύθηκαν με ακραία αντιδραστικό τρόπο και οι αριστεροί, οι κομμουνιστές, ξαναπήραν το δρόμο των διωγμών. Μέσα σ’ αυτό το τοπίο, η ρεβιζιονιστική-ρεφορμιστική ιδεολογία και στις δύο εκδοχές της (ΚΚΕ - ΚΚΕ εσωτερικού) διαπερνά τον κόσμο των αγώνων και λειτουργεί παραλυτικά για την οργάνωση των αντιστάσεων και των αγώνων. Ταυτόχρονα, ο ξεχαρβαλωμένος εθνικός (αστικός) πολιτισμός που έχει χάσει κάθε αξιοπιστία υποτάσσεται στο πνεύμα του ξενόδουλου αμερικανισμού (τρόπος ζωής, σινεμά, αξίες κλπ). Φρένο στα παραπάνω αποτέλεσε ύστερα από 7 χρόνια η εξέγερση του Πολυτεχνείου και η μεταπολίτευση.
Συμπεράσματα
-Από την άποψη του ιστορικού υλισμού πρέπει να βλέπουμε τα γεγονότα στην αλληλοσχέση τους και πάντα μέσα στο ιστορικό κοινωνικό πλαίσιο που εκτυλίσσονται.
-Οι δεκαετίες 1950-1960 ιδωμένες στο διεθνές «κάδρο» ήσαν το χρονικό όριο της μεγάλης στροφής, της ρεβιζιονιστικής προδοσίας και της αρχής της καπιταλιστικής παλινόρθωσης στην ΕΣΣΔ, γεγονός που σημάδεψε όλα τα πολιτικά δρώμενα.
-Στη χώρα μας ή λήξη του εμφυλίου πολέμου σημαδεύτηκε από τον ιδεολογικοπολιτικό αφοπλισμό της αριστεράς και του Κομμουνιστικού κινήματος. Το 20ό συνέδριο ταυτίστηκε χρονικά με την πραξικοπηματική επέμβαση στο ΚΚΕ, την καθαίρεση της ηγεσίας του και την αλλαγή πορείας.
-Το Κυπριακό ζήτημα «στριμώχτηκε» στους διεθνείς ανταγωνισμούς και στη διένεξη της Τουρκίας με την ελληνική άρχουσα τάξη, υπονομεύτηκε στις συνθήκες Ζυρίχης, Λονδίνου και παραμένει άλυτο το πρόβλημα εξάρτησης και κατοχής.
-Η ΕΔΑ ως νόμιμη κάλυψη του ΚΚΕ ξέπεσε σε δεξιά, συνθηκολόγα και ηττοπαθή πολιτική, έγινε ουρά του Γ. Παπανδρέου και αποδείχτηκε κατώτερη των συνθηκών και των λαϊκών αγώνων.
-Η στρατιωτικοφασιστική δικτατορία της 21ης Απρίλη, αμερικανόπνευστη και αμερικανόδουλη, ήρθε να βάλει τέλος στις ενδοαστικές αντιθέσεις και ν’ αποτελέσει την κολυμπήθρα του Σιλωάμ για το γερασμένο κι απαξιωμένο αστικό πολιτικό προσωπικό.
-Η γέννηση του μ-λ κινήματος το 1964 ήταν ώριμο τέκνο της ανάγκης και των απαιτήσεων των πραγματικών κομμουνιστών. Μπορεί να μην κέρδισε το στοίχημα της μαζικότητας, αλλά αποτελεί την μήτρα των ουσιαστικών χαρακτηριστικών της νέας εποχής.
-Η έλλειψη οργανωμένου και μαζικού κομμουνιστικού κόμματος επέδρασε καθοριστικά στις εξελίξεις. Σηκώνουμε τη σημαία που ρίχτηκε στη λάσπη.
