*Το κείμενο δημοσιεύθηκε στο νέο περιοδικό «Πορεία», τ. 52, που κυκλοφορεί
Για να γίνει κατανοητό το πόσο έχει εισχωρήσει το διαδίκτυο γενικότερα και τα social media ειδικότερα στη ζωή μας, αρκεί να αναλογιστεί κανείς ότι το Facebook έχει 2,8 δισεκατομμύρια ενεργούς χρήστες μηνιαίως. Για να γίνει κατανοητό το πόσο κερδοφόρο είναι αυτό για τους κολοσσούς των ψηφιακών τεχνολογιών, αρκεί να συλλάβουμε ότι τα έσοδα του Facebook για το 2020 ανέρχονται σε 28,07 δισεκατομμύρια δολάρια.
Πρέπει βέβαια να είναι ξεκάθαρο ότι το διαδίκτυο είναι ένα μέσο, ένα εργαλείο. Το θετικό ή αρνητικό πρόσημο που δύναται να προσλάβει εξαρτάται από την επιλογή του τρόπου χρήσης του. Οι σύγχρονες συνθήκες μας επιτάσσουν λοιπόν να το εξετάσουμε ως ένα εργαλείο στα χέρια των μονοπωλίων και μέσα στις ανισότητες του παγκόσμιου καπιταλισμού.
Είναι γνωστό πλέον ότι η πλοήγηση στο διαδίκτυο μόνο δωρεάν δεν είναι, αλλά συνεπάγεται την παραχώρηση δεδομένων που ο χρήστης παράγει κατά την πλοήγηση αυτή. Θα έλεγε κανείς ότι τα δημογραφικά δεδομένα που παραχωρούνται από τα προσωπικά προφίλ που διατηρεί στις κοινωνικές πλατφόρμες ο καθείς δεν είναι δα και καμιά συγκλονιστική παραχώρηση, όμως δεν είναι η μόνη πηγή πληροφοριών. Οι αναζητήσεις μας στο internet δεν είναι ιδιωτικές και τα μέρη στα οποία πηγαίνουμε δεν είναι πια δική μας υπόθεση, αφού το «στίγμα» μας καταχωρείται. Δεδομένα συλλέγονται και από τους διαλόγους που ανταλλάσσονται, από την ώρα που κάποιος συνδέθηκε ή αποσυνδέθηκε, αλλά και πόση ώρα κάποιος δαπάνησε σε ένα ποστ ή μια διαφήμιση, πόση ώρα του πήρε να κάνει σκρολ στην επόμενη, σε τι δημοσίευση έκανε like, αλλά και πόση ώρα είχε τον κέρσορά του πάνω από το κουμπί του like. Ως εκ τούτου, το προφίλ που δημιουργείται για το άτομο εμπεριέχει πληροφορίες από το τι δουλειά κάνει, τι ώρα ξυπνάει και τι ώρα κοιμάται, πόση ώρα οδηγεί, μέχρι σε τι αντιδρά στο διαδίκτυο αλλά και τι απασχολεί τη σκέψη του. Τα δεδομένα αυτά, μετά τη συλλογή τους, μέσω μιας αλγοριθμικής διαδικασίας, υφίστανται επεξεργασία και οι χρήστες εξατομικεύονται στα ψηφιακά δίκτυα. Ύστερα χρησιμοποιούνται στην υπηρεσία της στοχευμένης διαφήμισης, αλλά και στη διαμόρφωση απόψεων και αντιλήψεων, κάτι που μέχρι πρότινος δεν μπορούσε να προσφέρει η τηλεόραση, το ραδιόφωνο και ο Τύπος. Βέβαια και τα «απαρχαιωμένα» ΜΜΕ προσέφεραν στο θεατή ψυχαγωγία, η οποία αποτελούσε στην πραγματικότητα εργασία. Η έλευση του διαδικτύου εξυπηρετεί τον ίδιο σκοπό, απλώς πιο οργανωμένα, πιο στοχευμένα και πιο αποδοτικά για το κεφάλαιο. Όταν λέμε στοχευμένη διαφήμιση, εννοούμε ότι δεν εκτιθέμεθα πλέον όλοι στον ίδιο τύπο διαφημίσεων, αλλά μέσω της επεξεργασίας των δεδομένων που γενναιόδωρα έχουμε προσφέρει, βομβαρδιζόμαστε με τις διαφημίσεις που ταιριάζουν στο προφίλ μας, εξατομικευμένα, πολύ προσωπικά.
Πώς έχει γίνει κατορθωτό να επιτρέπουν οι άνθρωποι αυτή την εισβολή στην καθημερινότητα τους, την έκθεση αλλά και την εκμετάλλευση της ατομικότητας τους προς όφελος των εταιρειών των ψηφιακών τεχνολογιών και την εμπορευματοποίηση αυτών; Οι άνθρωποι νιώθουν σήμερα «υποχρεωμένοι» να διατηρούν μια διαδικτυακή έκδοση του εαυτού τους, αφού αισθάνονται πως κινδυνεύουν να περιθωριοποιηθούν από το κοινωνικό σώμα, δημιουργείται έτσι μια μορφή κοινωνικής πίεσης, φαινόμενο που δεν εντοπίζεται μόνο στις νεαρές ηλικίες, αφού το 65% των ενηλίκων ηλικίας μεταξύ 50-64 ετών χρησιμοποιούν το Facebook. Έτσι λοιπόν οι άνθρωποι σχεδόν καθολικά γίνονται μέρος αυτού του «παιχνιδιού» θεωρώντας εσφαλμένα ότι πρόκειται για κάτι δωρεάν, χωρίς να αντιλαμβάνονται την εμπορική αξία των προσωπικών τους δεδομένων. Οι χρήστες δηλαδή λειτουργούν ταυτόχρονα ως καταναλωτές (αφού «καταβροχθίζουν» διαφημίσεις και μάλιστα πλήρως προσαρμοσμένες στο προφίλ τους), ως εμπόρευμα (αφού οι πολυεθνικές τους αγοράζουν από τις πλατφόρμες κοινωνικής δικτύωσης) και ως παραγωγοί (αφού παράγουν τα πολυπόθητα δεδομένα). Πρόκειται στην ουσία για μη αμειβόμενη εργασία που παράγει αξία που την καρπώνονται οι εταιρείες-μεγαθήρια του ψηφιακού κόσμου.
Θεωρούμε αυτονόητο ότι το διαδίκτυο έχει αυτές τις αρνητικές επιδράσεις επειδή είναι αναπόσπαστο κομμάτι του οικονομικού και κοινωνικού καθεστώτος μέσα στο οποίο ανατράφηκε και εκεί πρέπει να αναζητήσουμε τις ρίζες των αρνητικών φαινομένων που γεννά και τροφοδοτεί.
Όλα αυτά ακούγονται σκοτεινά, αλλά σε καμία περίπτωση στόχος του παρόντος δεν είναι να προάγει την τεχνοφοβία. Η εξέλιξη της τεχνολογίας είναι κάτι ευνοϊκό προς την ανθρώπινη κοινότητα, αλλά μετατρέπεται σε παγίδα όταν κίνητρό της είναι το κέρδος των ήδη υπερχορτασμένων και σκοπός της είναι η εμπορευματοποίηση των ανθρώπινων επιθυμιών, συνηθειών και των μεταξύ τους αλληλεπιδράσεων.
Για τους γενικώς και αορίστως τεχνοπολέμιους, ας επισημάνουμε ότι το διαδίκτυο ακόμα και στα χέρια των αστικών τάξεων, έχει αναπτύξει ορισμένες πτυχές που στρέφονται εναντίον τους. Σε εθνικό επίπεδο μιλώντας, είναι πια ηλίου φαεινότερη η μονοφωνία των συστημικών ΜΜΕ που αποκρύπτουν, αλλοιώνουν και παραμορφώνουν γεγονότα που δε συμφέρουν το πρότυπο της Αριστείας της νεοφιλελεύθερης ΝΔ. Είναι τόσα τα περιστατικά παραποίησης βίντεο από τα κυβερνητικά κανάλια, που πλέον δεν μας εντυπωσιάζουν. Το ίντερνετ και τα μέσα κοινωνικής δικτύωσης παρέχουν τη δυνατότητα ορισμένων υγιών δημοκρατικών πρακτικών με την ελεύθερη διακίνηση της πληροφορίας είτε με τη μορφή πολιτικής σάτιρας είτε με το ξεμπρόστιασμα για παράδειγμα της βίαιης αστυνομικής καταστολής και αυθαιρεσίας. Όλα αυτά που την προ-ψηφιακή εποχή θα μπορούσαν να τα αποκρύπτουν και να σχηματίζουν μια κυβέρνηση και ένα πολιτικό σύστημα όπως το θέλουν στα μάτια του λαού, σήμερα υπάρχει η δυνατότητα να βγαίνουν στη φόρα και να βάζουν φωτιά στα μπατζάκια τους. Γίνεται όλο και πιο έκδηλη η σαπίλα του νεοφιλελεύθερου οικοδομήματος και η «αριστεία» εκτίθεται μπροστά στις κάμερες των κινητών μας και σε όλο το λαό που βρίσκεται πίσω από αυτές.
Εν κατακλείδι, είναι φύσει αδύνατον να απομονώσουμε το διαδίκτυο και τα social media, τις συμπεριφορές που εκδηλώνονται στις πλατφόρμες αυτές και τους σκοπούς που σήμερα εξυπηρετούν, από το σύστημα του καπιταλισμού και του ιμπεριαλισμού που τα παράγουν. Και οφείλουμε να αναγνωρίσουμε ότι παρά το γεγονός ότι μέσω των κοινωνικών δικτύων επιχειρείται -και συχνά γίνεται κατορθωτό- να διαμορφωθούν οι αντιλήψεις μας και οι καταναλωτικές μας συνήθειες, υπάρχουν πτυχές τους που εξυπηρετούν την αλήθεια και την αφύπνιση απέναντι στο νανούρισμα του κατεστημένου.
Δήμητρα Κ.
