200 χρόνια από τη γέννηση του Καρλ Μαρξ

Το 1989-91, με την τυπική παλινόρθωση του καπιταλισμού στις σοσιαλιστικές χώρες, ο Φράνσις Φουκουγιάμα κηρύττει το «Τέλος της Ιστορίας», πιστεύοντας πως ενταφιάζει εσαεί τα κομμουνιστικά ιδεώδη. Φέτος, 10 χρόνια ύστερα από το ξέσπασμα της παγκόσμιας οικονομικής κρίσης, 200 χρόνια από τη γέννηση του Καρλ Μαρξ, ο Φουκουγιάμα ζητά την «επιστροφή του σοσιαλισμού» κι όσο κι αν οι κυρίαρχες τάξεις της πλουτοκρατίας το αντεύχονται, ο μαρξισμός εμφανίζεται πιο επίκαιρος  από ποτέ.

 

 

Ο Καρλ Μαρξ γεννήθηκε στις 5 Μαΐου 1918 στην πόλη Τριρ της Πρωσίας. Παιδί εβραϊκής, μεσοαστικής οικογένειας με προοδευτικές ιδέες, υπήρξε μελετηρός και οξυδερκής στα παιδικά του χρόνια. Σπούδασε νομικά και φιλοσοφία στο πανεπιστήμιο της Βόννης, του Βερολίνου και της Ιένας, όπου και εξέδωσε την διδακτορική του διατριβή πάνω στις διαφορές μεταξύ της επικούρειας και δημοκρίτειας φιλοσοφίας. Αγαπούσε το ρεύμα του ρομαντισμού στη μουσική και τη λογοτεχνία, γράφοντας πολλά ποιήματα και ο ίδιος, τα περισσότερα αφιερωμένα στην Τζένη Βεστφάλλεν, εφηβικό έρωτα και μέλλουσα σύζυγό του με την οποία θα αποκτήσει τρεις κόρες. Στο πανεπιστήμιο θα συνδεθεί με τον κύκλο των «αριστερών εγελιανών», μια προοδευτική ομάδα φοιτητών και καθηγητών επηρεασμένη από τη φιλοσοφική σκέψη του Χέγκελ, του θεμελιωτή της σύγχρονης διαλεκτικής που ο ίδιος ο Μαρξ θεωρούσε δάσκαλό του.

 

 

Ακατάλληλος για ακαδημαϊκή καριέρα λόγω των ριζοσπαστικών του απόψεων, ο Μαρξ εργάζεται στις αρχές της δεκαετίας του 1840 ως δημοσιογράφος, αρχισυντάκτης και εκδότης προοδευτικών εφημερίδων σε Γερμανία και Γαλλία (Εφημερίδα του Ρήνου, Γαλλογερμανικά Χρονικά, Vorwarts [Εμπρός]). Την περίοδο αυτή θα συγγράψει και τα πρώτα του φιλοσοφικά έργα (Κριτική της Θεωρίας του Κράτους του Χέγκελ, Το Εβραϊκό Ζήτημα) και θα αφήσει πλήθος ανέκδοτων χειρόγραφων στα οποία παρατηρούνται και οι πρώτες προσπάθειες ψηλάφησης της καπιταλιστικής οικονομίας.

Εκείνη την περίοδο συνδέεται και αντιπαρατίθεται με επιφανείς προσωπικότητες του σοσιαλιστικού ρεύματος και του εργατικού κινήματος όπως οι Μπάουερ, Ρούγκε, Χάινε, Προυντόν και Μπακούνιν. Ταυτόχρονα, η αντισυστημική του αρθρογραφία συγκεντρώνει τα βλέμματα των αυταρχικών ευρωπαϊκών κρατών. Στα μέσα της δεκαετίας του 1840 ο Μαρξ γνωρίζεται με τον Φρίντριχ Ένγκελς. Πρόκειται για την απαρχή μιας αφοσιωμένης φιλίας που έμελλε να ταράξει τα βαλτωμένα νερά της αστικής φιλοσοφίας. Ο Ένγκελς, γιος Γερμανού βιομήχανου, θα αποτελέσει οικονομικό στήριγμα για τον Μαρξ καθ’ όλη τη διάρκεια της φτωχικής ζωής του.

 

 

Με τα έργα τους «Η Κατάσταση της Εργατικής Τάξης στην Αγγλία», «Η Αγία Οικογένεια (ή Η Κριτική της Κριτικής Κριτικής)», «Η Γερμανική Ιδεολογία», «Η αθλιότητα της Φιλοσοφίας» καθώς και τις ανέκδοτες «Θέσεις για τον Φόυερμπαχ», οι Μαρξ και Ένγκελς θα θέσουν τα θεωρητικά βάθρα του επιστημονικού σοσιαλισμού.

Αντλώντας από και ταυτόχρονα υπερβαίνοντας τόσο τον μεταφυσικό υλισμό του Φόυερμπαχ όσο και την ιδεαλιστική διαλεκτική του Χέγκελ, οι Μαρξ και Ένγκελς για πρώτη φορά στην ιστορία της ανθρώπινης σκέψης εκθέτουν συγκροτημένα τη θεωρία του διαλεκτικού και ιστορικού υλισμού. Θα μιλήσουν για το υλικό υπόβαθρο των ανθρώπινων ιδεών, την ιστορικότητα των κοινωνικών θεσμών, τις ταξικές αντιθέσεις και τον ζωογόνο ρόλο των μαζών. Για τους δύο Γερμανούς ριζοσπάστες, τόσο τα κοινωνικά γεγονότα όσο και τα φυσικά φαινόμενα αποτελούν κομμάτι της ενιαίας κίνησης του υλικού κόσμου, ο οποίος εξελίσσεται στη βάση των αντιθέσεων ανάμεσα στα μέρη που τον αποτελούν. Χαρακτηριστική για την αντίληψη του Μαρξ τόσο όσον αφορά το ρόλο της φιλοσοφίας όσο και των κοινωνικών αγώνων είναι η 11ηθέση για τον Φόυερμπαχ: «Οι φιλόσοφοι απλά ερμήνευσαν τον κόσμο με διάφορους τρόπους, το ζήτημα είναι να τον αλλάξουμε».

 

 

Το 1845 ο Μαρξ απελαύνεται από το Παρίσι και μετακομίζει στις Βρυξέλλες. Εκεί θα συνδεθεί με την εργατική οργάνωση «Ένωση των Δικαίων», η οποία κάτω απ’ την επιρροή του θα μετονομαστεί σε «Ένωση των Κομμουνιστών». Το Φλεβάρη του 1848, εκδίδεται το έργο των Μαρξ - Ένγκελς, «Μανιφέστο του Κομμουνιστικού Κόμματος», ένα μνημειώδες έργο συμπύκνωσης της βασικής αρχής της κομμουνιστικής ιδεολογίας πως «Η ιστορία όλων των ως τα τώρα κοινωνιών, είναι ιστορία ταξικών αγώνων».

Στο «Μανιφέστο» ξεσκεπάζεται ολοκληρωτικά η αθλιότητα της καπιταλιστικής εκμετάλλευσης ενώ οι προλετάριοι καλούνται να αναλάβουν το ιστορικό τους καθήκον: συγκροτώντας το επαναστατικό τους κόμμα και διεκδικώντας την πολιτική εξουσία, ν’ ανοίξουν το δρόμο για την αταξική κοινωνία, την οριστική κατάργηση της εκμετάλλευσης ανθρώπου από άνθρωπο. Στο «Κομμουνιστικό Μανιφέστο» αναλύονται για πρώτη φορά οι εγγενείς αντιφάσεις του καπιταλιστικού τρόπου παραγωγής που οδηγούν στις οικονομικές κρίσεις, στο τσάκισμα των μικρομεσαίων στρωμάτων και την αριθμητική αύξηση της εξαθλιωμένης εργατικής τάξης, η οποία οδηγείται αναπόφευκτα στην κοινωνική επανάσταση: «Ολόκληρη η κοινωνία όλο και περισσότερο χωρίζεται σε δύο μεγάλα αντίπαλα στρατόπεδα, σε δύο μεγάλες τάξεις που βρίσκονται άμεσα αντιμέτωπες η μια με την άλλη: στην αστική τάξη και το προλεταριάτο».

Λίγες ημέρες αργότερα, το επαναστατικό κύμα της «Άνοιξης των Λαών» θα σαρώσει τη «γερασμένη Ευρώπη» από τη Γαλλία και τη Γερμανία, μέχρι την Αυστρία και την Πολωνία. Ο Μαρξ από το Παρίσι και ο Ένγκελς στη γερμανική Ρηνανία θα ενισχύσουν ποικιλοτρόπως τις εργατικές εξεγέρσεις. Σ’ αυτές τις συνθήκες γράφονται τα βιβλία «Οι Ταξικοί Αγώνες στη Γαλλία» και «Η 18η Μπρυμαίρ του Λουδοβίκου Βοναπάρτη», δύο υποδείγματα συγκεκριμένης εφαρμογής της γενικής αλήθειας του μαρξισμού στην ταξική ανάλυση ενός ιστορικού γεγονότος.

 

 

Το 1864 ιδρύεται η Διεθνής Ένωση των Εργατών, που θα μετονομαστεί αργότερα σε «Α’ Σοσιαλιστική Διεθνή». Ο Μαρξ εκλέγεται στο Γενικό Συμβούλιο και συντάσσει την ιδρυτική της διακήρυξη. Η Διεθνής θα παίξει πρωτοπόρο ρόλο στην οργάνωση της εργατικής τάξης στον δυτικό κόσμο.

Στους κόλπους της Διεθνούς θα ξεσπάσει ένας σφοδρός αγώνας ανάμεσα στον Μαρξ και τον Μπακούνιν, όταν ο δεύτερος υιοθετεί ουτοπικές και μικροαστικές θέσεις ενάντια στην «πολιτική» και στο εργατικό κράτος, αρνούμενος να το αντιληφθεί ως απαραίτητο εργαλείο μετάβασης απ’ τον καπιταλισμό στον κομμουνισμό. Η αντιπαράθεση θα λήξει με τη επικράτηση του Μαρξ και τη διαγραφή του Μπακούνιν και των αναρχικών από τη Διεθνή. Η Διεθνής θα διαλυθεί το 1872, μετά την ήττα της Παρισινής Κομμούνας και θα δώσει τη θέση της στα εθνικά κομμουνιστικά κόμματα, αφήνοντας μια σπουδαία παρακαταθήκη για την πρωτοπόρα οργάνωση της εργατικής τάξης, που θα αξιοποιηθεί αργότερα από τους Μπολσεβίκους και την Γ’ Κομμουνιστική Διεθνή.

 

 

Με την αιματηρή καταστολή της Φεβρουαριανής Επανάστασης το 1849, ο Μαρξ εγκαθίσταται στο Λονδίνο όπου μελετά λεπτομερειακά τη ζωή της αναπτυγμένης αγγλικής εργατικής τάξης και τον κεφαλαιοκρατικό τρόπο παραγωγής. Ύστερα από μια πολύχρονη και επίπονη μελέτη, το 1867, κι ενώ έχει προηγηθεί η έκδοση του «Σχεδίου για μια Κριτική της Πολιτικής Οικονομίας», ο Μαρξ παρουσιάζει στον κόσμο ένα διορατικό έργο απαράμιλλης σχολαστικότητας, στο οποίο ξεκλειδώνει τα μυστικά του εμπορευματικού τρόπου παραγωγής και της συσσώρευσης του κεφαλαίου.

Στον πρώτο τόμο του «Κεφαλαίου» ο Μαρξ αποδεικνύει πως η αξία των εμπορευμάτων καθορίζεται από τον χρόνο αφηρημένη εργασίας που καταναλώνεται για την παραγωγή τους, καταδεικνύοντας πως η προέλευση της αξίας δεν είναι παρά η ζωντανή εργασία, η εργατική δύναμη, το μοναδικό εμπόρευμα που διαθέτουν στα χέρια τους οι εργάτες. Στο «Κεφάλαιο» ο Μαρξ επεξηγεί την αντίθεση που προκύπτει απ’ το κυνήγι του κέρδους, μεταξύ της αξίας χρήσης (χρησιμότητας) ενός προϊόντος και της ανταλλακτικής του αξίας, αχρηστεύοντας βουνά από παραγόμενα προϊόντα, αλλά κυριότερα, αναπτύσσει τη θεωρία της υπεραξίας, σύμφωνα με την οποία το κεφάλαιο δεν είναι παρά απλήρωτη εργασία επενδυμένη σε ένα εμπόρευμα, την οποία καρπώνονται οι καπιταλιστές. Ταυτόχρονα ο Μαρξ αποδεικνύει την πτωτική τάση του ποσοστού κέρδους της κεφαλαιοκρατικής παραγωγής, πράγμα που σημαίνει πως όσο κι αν εξελίσσεται η τεχνολογία, το σύστημα της εκμετάλλευσης και του ανταγωνισμού καταλήγει πάντοτε σε αδιέξοδο.

Όμως παρά τα χρόνια μελέτης, τις χιλιάδες σελίδες και την πληρότητα του έργου, ο Μαρξ δε θα σταματήσει μέχρι το τέλος της ζωής του να μελετά και να γράφει. Μετά το θάνατο του Μαρξ θα εκδοθούν από τον Ένγκελς ο δεύτερος και ο τρίτος τόμος του «Κεφαλαίου καθώς και οι «Θεωρίες για την Υπεραξία». «Το Κεφάλαιο» αποτελεί ένα ανεκτίμητο εργαλείο στα χέρια της εργατικής τάξης, η οποία οφείλει να το χρησιμοποιήσει κατά την αντίληψη πως «η μαρξιστική διδασκαλία δεν είναι δόγμα, αλλά οδηγός για δράση».

 

 

Το 1870-71, στην περίοδο του γαλλοπρωσικού πολέμου, το παρισινό προλεταριάτο -κόντρα στους πρώσους επιδρομείς και την γαλλική πλουτοκρατία- πραγματοποιεί την πρώτη «έφοδο στον ουρανό», εγκαθιδρύοντας την «Κομμούνα του Παρισιού» η οποία θα κυβερνήσει τη γαλλική πρωτεύουσα για δύο μήνες ώσπου να πνιγεί στο αίμα από την αντίδραση. Ο Μαρξ θα δει στην Παρισινή Κομμούνα την ενσάρκωση της «δικτατορίας του προλεταριάτου» και θα καθορίσει τα βασικά της χαρακτηριστικά αλλά και τις ελλείψεις της.

Μέσα απ’ την πείρα της Κομμούνας ο Μαρξ θα συνειδητοποιήσει πως οι εργάτες δεν μπορούν να χρησιμοποιήσουν το γραφειοκρατικό αστικό κράτος για την απελευθέρωση της κοινωνίας απ’ τα δεσμά του κεφαλαίου, αντιθέτως, πρέπει να το τσακίσουν, δημιουργώντας ένα νέου τύπου κράτος, τη δημοκρατική δικτατορία των εργατών, ένα καθεστώς ελευθερίας για τους εργαζόμενους κι ανελευθερίας για τους εκμεταλλευτές. Κι αυτό ακριβώς έκανε η Παρισινή Κομμούνα, αντικαθιστώντας τον τακτικό στρατό από τις λαϊκές πολιτοφυλακές, εξισώνοντας το μισθό των δημοσίων υπαλλήλων με τον εργατικό μισθό, θεσπίζοντας την αιρετότητα και ανακλητότητα δικαστών και βουλευτών, κάνοντας πράξη το διαχωρισμό κράτους-εκκλησίας. Οι αντιπρόσωποι της Κομμούνας δεν αποτελούσαν τους εκλεγμένους δυνάστες της κοινωνίας, αλλά τους εργαζόμενους υπαλλήλους της.

Όμως η Κομμούνα δεν έλαβε τις απαραίτητες πρωτοβουλίες για την προσέλκυση των αγροτών στον αγώνα για μια δικαιότερη κοινωνία, ούτε αξιοποίησε όσο έπρεπε τα απαραίτητα εργαλεία για την κατάπνιξη της αστικής αντεπανάστασης, γεγονός που σφράγισε την καταδίκη της. Τα χαρακτηριστικά αυτά θα συγκεντρώσει ο Λένιν στο κοσμοϊστορικό του έργο «Κράτος και Επανάσταση», θέτοντας τα θεμέλια για τις εφόδους του 20ου αιώνα.

 

 

Σήμερα, που οι εργατικοί αγώνες περνούν μια περίοδο παρατεταμένης αδράνειας και αποδιοργάνωσης και το κομμουνιστικό κίνημα βρίσκεται στο περιθώριο, ακόμα και σ’ αυτές τις δύσκολες συνθήκες οι αγώνες των λαών ξεσπάνε καθημερινά ανά την υφήλιο. Από τις μεγαλειώδεις αντιμνημονιακές διαδηλώσεις του ’12-’13 στην Ελλάδα, μέχρι τον ανυπόταχτο αγώνα του λαού της Παλαιστίνης, απ’ τα αντάρτικα κινήματα σε Τουρκία και Ινδία, ως τις μαζικές αντιφασιστικές διαδηλώσεις στις ευρωπαϊκές μητροπόλεις, μπορούμε ακόμα με πλέρια σιγουριά να διακηρύττουμε πως ο τροχός θα γυρίσει.

Σήμερα οι αντιδραστικοί όλων των χωρών, και πρώτα-πρώτα των ιμπεριαλιστικών υπερδυνάμεων, προσπαθούν να ποτίσουν τους λαούς με το δηλητήριο του εθνικισμού και της μισαλλοδοξίας ώστε να επιβάλλουν τα ληστρικά τους συμφέροντα, γι’ αυτό έχουν κηρύξει μια μανιασμένη εκστρατεία ενάντια στην ιστορία του κομμουνιστικού κινήματος και τα κεκτημένα των εργαζομένων. Αυτό το γεγονός, περισσότερο από οποιοδήποτε άλλο, είναι η τρανή απόδειξη πως οι κυρίαρχες τάξεις δεν είναι παντοδύναμες, γι’ αυτό, 200 χρόνια μετά τη γέννηση του Μαρξ, 130 χρόνια από την εποχή που γράφτηκαν οι παρακάτω γραμμές, αυτές παραμένουν πάντα επίκαιρες: