Επίσκεψη τιμής και μνήμης στον ιστορικό χώρο της Μουργκάνας πραγματοποίησε τη Δευτέρα 3/8 η Πορεία, μαζί με φίλους και συναγωνιστές, στο πλαίσιο του 8ου Camping (Δείτε Εδώ).
Μεταξύ άλλων πραγματοποιήθηκε και εκδήλωση μνήμης και τιμής στο ΔΣΕ, στις πηγές Λαγκάβιτσας.
Ακολουθεί η τοποθέτηση του συναγωνιστή Ορέστη Αλεξίου, τον οποίο η Πορεία ευχαριστεί θερμά για την παρέμβασή του.
Ο συναγωνιστής Ορέστης ανέλυσε τη φύση, το χαρακτήρα και τη δράση του ΔΣΕ, τοποθετώντας τα στο ιστορικό πλαίσιο της εποχής:
Η Φυσιογνωμία του Δημοκρατικού Στρατού Ελλάδας (ΔΣΕ)
Θα ξεκινήσω δανειζόμενος το γνωστό ερώτημα του Γληνού για το ΕΑΜ προσαρμόζοντάς το βέβαια στις ανάγκες της σημερινής ομιλίας. To ερώτημα που τίθεται δηλαδή είναι το εξής:
Τι ήταν και τι ήθελε ο ΔΣΕ;
Το πρώτο σκέλος (τι ήταν τελικά ο ΔΣΕ) θα αποτελέσει και τον κεντρικό πυρήνα αυτής εδώ της ομιλίας. Στόχος μας είναι η ανάδειξη της φυσιογνωμίας του ΔΣΕ. Να δούμε δηλαδή πέρα από το “στρατιωτικό κέλυφος” που περιβάλλει αναγκαστικά κάθε πολεμική σύγκρουση. Να δούμε δηλαδή πέρα από τις επικές και φονικές συγκρούσεις, τις στρατηγικές και τις τακτικές με στόχο να ανακαλύψουμε τη φυσιογνωμία του ΔΣΕ.
Το δεύτερο σκέλος της ερώτησης (τι ήθελε τελικά ο ΔΣΕ) δε θα μας απασχολήσει εδώ, όχι γιατί δεν είναι σημαντικό ζήτημα -ίσα-ίσα είναι ένα ζήτημα καθοριστικής σημασίας για να καταλάβουμε τον αγώνα του ΔΣΕ- αλλά γιατί είναι αρκετά πολυδαίδαλο. Κάτι τέτοιο θα “φόρτωνε” τη σημερινή κουβέντα και θα την αποσπούσε από την κεντρική της στοχοθεσία.
Διαφορές με ΕΛΑΣ
Όπως καθετί στην ζωή δεν γεννιέται εν κενώ, έτσι και ο ΔΣΕ δεν ένα φαινόμενο δίχως τις δικές του συνέχειες, αλλά και τομές ταυτόχρονα.
Αρχικά, να πούμε, λοιπόν, ότι ο ΔΣ “αντλεί πολιτική και στρατιωτική υπεραξία” από το παράδειγμα του ΕΛΑΣ. Κύρια μορφή στην πρώτη φάση του αγώνα του είναι ο ανταρτοπόλεμος. Οι Ομάδες Δημοκρατικών Ενόπλων Καταδιωκόμενων (πρόδρομες ομάδες ανταρτών που θα αποτελέσουν τη μαγιά του ΔΣΕ). Αυτές, αντιμετωπίζουν σε πρώτη φάση τις δυνάμεις της Χωροφυλακής, των ΜΑΥ (Μονάδες Ασφάλειας Υπαίθρου), των ΜΑΔ (Μονάδες Αποσπασμάτων Διώξεως) καθώς και παραστρατιωτικές ομάδες με σχετική ευκολία.
Ωστόσο, από το 1947 και μετά αλλάζει η κατάσταση. Πλέον, το κύριο βάρος του αγώνα εναντίον ΔΣΕ το σηκώνει ο Κυβερνητικός Στρατός (ΚΣ) αρχής γενομένης από την περίφημη επιχείρηση “Τέρμινους”.
Η παραπάνω μεταβολή σε συνδυασμό με την επιλογή της ηγεσίας του ΔΣΕ να εδραιωθεί σε ένα συγκεκριμένο χωρικό εύρος και να δημιουργήσει επικράτεια στην περιοχή της Μακεδονίας (κυρίως Κεντρική και Δυτική Μακεδονία), αλλά και σε ένα μέρος της Ηπείρου. Δηλαδή εκεί που συνορεύει με τις νεόδμητες Λαϊκές Δημοκρατίες (ΛΔ). Ο στόχος αυτός παίρνει συγκεκριμένη μορφή με το Περίφημο Σχέδιο “Λίμνες” κατά την 3η Ολομέλεια της ΚΕ του ΚΚΕ, όπου τίθεται επιτακτικά το η μετατροπή του ΔΣΕ σε τακτικό στρατό. Πρόκειται για ένα ζήτημα που συζητήθηκε πολύ και συζητιέται πολύ. Άλλωστε, αποτελεί την “πέτρα του σκανδάλου” για τη ρήξη Βαφειάδη-Ζαχαριάδη. Δε θα πω πολλά επ’ αυτού. Θα αρκεστώ να επισημάνω μόνο το παρακάτω:
Αν δεν αντιληφθούμε τι σημαίνει η δημιουργία επικράτειας υπό τον έλεγχο και την οργάνωση του ΔΣΕ, τότε δεν μπορούμε να καταλάβουμε την “εμμονή” του Ζαχαριάδη για τακτικό στρατό. Στόχος του ΚΚΕ είναι να οργανώσει, να διοικήσει δηλαδή με βάση το δικό του δημοκρατικό ή λαϊκοδημοκρατικό πρόγραμμα μια μεγάλη γεωγραφική ενότητα με έδρα ένα αστικό κέντρο (Θεσσαλονίκη). Και γιατί το θέλει αυτό, θα μπορούσε να αναρωτηθεί κανείς; Γιατί, επιδιώκει να δείξει ότι το ΚΚΕ μπορεί να συγκροτήσει το δικό του κρατικό μοντέλο που μπορεί να αντιπαραθέσει με αυτό της αντιδημοκρατικής και αντικομμουνιστικής κυβέρνησης Λαϊκών-Φιλελευθέρων αρχικά και να τους σύρει κατ’ επέκταση στο τραπέζι των διαπραγματεύσεων για έναν, όπως λέει συχνά, έντιμο δημοκρατικό συμβιβασμό. Ταυτόχρονα, στοχεύει στην αναγνώριση της ΠΔΚ από τις Λαϊκές Δημοκρατίες των Βαλκανίων και της Ανατολικής/Κεντρικής Ευρώπης και κυρίως της ΕΣΣΔ για να έχει κι άλλο ένα πλεονέκτημα στη συνέχιση του αγώνα του, αν δεν ευοδώσουν οι διαπραγματεύσεις, αλλά και για να έχει την υποστήριξη των παραπάνω χωρών στην επίλυση του ελληνικό ζητήματος μέσα από διεθνείς διαδικασίες (π.χ. ΟΗΕ).
Ο στόχος του Ζαχαριαδή είναι σε γενικές γραμμές σε σωστή κατεύθυνση, κάτι που παραδέχεται και ο βαθιά αντικομμουνιστής Αφέρωφ στο βιβλίου του “Φωτιά και Τσεκούρι” . Ωστόσο, αν και ο στόχος είναι σωστός, τα μέσα για να γίνει κάτι τέτοιο είναι εξαιρετικά λίγα, όπως θα δούμε παρακάτω (αναντιστοιχία μέσων-σκοπού).
Έτσι, λοιπόν, γίνεται προσπάθεια για απεμπλοκή από το μοντέλο του ΕΛΑΣ, που είναι ο ανταρτοπόλεμος, δηλαδή η παρενόχληση του εχθρού και η ευέλικτη δράση.
Έχουμε κριτική αρκετά έντονη από την ηγεσία του ΔΣΕ (Ζαχαριάδης, Καραγιώργης, Μπαρτζιώτας) σε επιβιώσεις του ΕΛΑΣ στον ΔΣΕ. Μερικές απ’ αυτές είναι το ανταρτίστικο πνεύμα, ο πρωτογωνισμός, ο κατακερματισμός δυνάμεων κ.α. Ουσιαστικά γίνεται κριτική στην τοπικότητα της δράσης του ΕΛΑΣ (γενικά οι καπετάνιοι του δεν “αγαπούν” και πολύ τις εξορμήσεις πέραν της περιοχής τους, η οποία είναι και ο τόπος που ζουν και εργάζονται), την έλλειψη πειθαρχίας, τις ημιτελείς αποστολές, τον διασκορπισμό δυνάμεων, την ελλιπή ενημέρωση του αρχηγείου με αποτέλεσμα την αδυναμία συντονισμού των επιχειρήσεων, την άσχημη συμπεριφορά σε μαχήτριες και μαχητές, την ελλιπή θεωρητική στρατιωτική κατάρτιση κ.α.
Να πούμε εδώ, ότι ένα μέρος της κριτικής που γίνεται αφορά τη Νότιο Ελλάδα (Θεσσαλία, Ρούμελη, Πελοπόννησος) Αρχηγεία Ρούμελης και Θεσσαλίας (μετέπειτα μεραρχίες Ι, ΙΙ, ΙΙΙ), όπου εδώ ελλείψει τροφοδοσίας σε στρατιωτικό υλικό και σε πολεμοφόδια, κυριαρχεί η αντάρτικη μέθοδος εκ των πραγμάτων.
Με λίγα λόγια, στόχος είναι η ενιαιοποίηση των δυνάμεων του ΔΣΕ, δηλαδή ο συντονισμός των επιχειρήσεων για τη συγκέντρωση σχετικής υπεροχής στο αδύνατο σημείο του εχθρού.
Η παραπάνω κριτική που ασκείται στον ΕΛΑΣ δε θέλει να μηδενίσει το έργο του, απλώς στοχεύει στην αναβάθμιση του ΔΣΕ.
ΔΣΕ και ΕΛΑΣ αν και έχουν ομοιότητες ως προς τον στόχο τους (Εθνική Ανεξαρτησία, Δημοκρατική Αναγέννηση) δε δρουν μέσα στο ίδιο διεθνές πλαίσιο (Β’ Παγκόσμιος Πόλεμος-Μεταπολεμικός Κόσμος), γεγονός που αλλάζει άρδην την κατάσταση. Ο ΔΣΕ δεν πολεμά κάποιον ξένο κατακτητή και τους συνεργάτες του. Πολεμά εναντίον του ανασυγκροτημένου ΚΣ, ο οποίος λαμβάνει πακτωλό πολεμικού υλικού από τους Άγγλους και κυρίως τους Αμερικάνους.
Για την στρατιωτικοποίηση του ΔΣΕ συγκροτούνται σχολές αξιωματικών (ΣΑΓΑ), Σχολή Αξιωματικών του ΚΓΑΝΕ, Σχολή Αξιωματικών του ΔΣΕ Πελοποννήσου, Σχολή Πολιτικών Επιτρόπων καθώς και σχολές μηχανικού, σαμποτέρ, υγειονομικού και ασυρματιστών. Τα μαθήματα είναι α) βασικής εκπαίδευσης (ιστορία, γεωγραφία, αριθμητική, Νέα Ελληνικά), β) πολιτικά μαθήματα και γ) μαθήματα στρατιωτικής εκπαίδευσης (ιδιότητες των όπλων, τακτικές κ.α.). Από τις σχολές αξιωματικών βγήκαν περίπου 3.000 ανθυπολοχαγοί. Ένας εξ αυτών ήταν και ο αείμνηστος, Ηλίας Μεταλλίδης, μέλος και στέλεχος του μετέπειτα μαρξιστικού λενινιστικού χώρου. Ενώ, στις σχολές σαμποτέρ, ο μεγάλος μπουρλιοτέρης -εξ ίσου γνώριμος- Βρατσάνος παρέδιδε μαθήματα.
Συνθηματικά, μπορούμε να πούμε ότι ο ΔΣΕ σημαίνει στρατός, ενώ ο ΕΛΑΣ αντάρτες. Αυτή η αντίθεση έχει και τη σημειολογική της έκφανση. Όπως θα έχετε δει οι περισσότεροι σε φωτογραφίες της εποχής, οι μαχητές του ΔΣ είναι αξύριστοι, ενώ οι αντάρτες του ΕΛΑΣ είναι γνωστοί για τις περίφημες γενειάδες τους. Οι στολές των μαχητών έχουν μια σχετική ομοιομορφία κυρίως στη Βόρειο Ελλάδα, ενώ οι αντάρτες φέρουν τα δικά τους ρούχα
Παρά την προσπάθεια για τη δημιουργία τακτικού στρατού, ο ΔΣΕ μοιάζει με τον αρχαίο θεό Ιανό. Από τη μια πλευρά πετυχαίνει την οργάνωση ενός τακτικού στρατού κυρίως στις περιοχές της Δυτικής, Κεντρικής Μακεδονίας και της Ηπείρου. Πραγματικά, χωρίς την “στρατιωκοποίηση” του ΔΣΕ, αυτός δε μπορούσε να κρατήσει για τόσο καιρό τον Γράμμο, το Βίτσι, τη Μουργκάνα και άλλες περιοχές. Ο ΔΣΕ πολεμάει αρκετές φορές σε στατικό μέτωπο, χρησιμοποιώντας όμως και τους περίφημους ελιγμούς, που γνωρίζει καλά από την παράδοση του ΕΛΑΣ. Αλλά, και αυτούς τους πετυχαίνει χάρις στον συντονισμό των επιχειρήσεων. Από την άλλη πλευρά, στη Νότιο Ελλάδα και ιδίως στα νησιά (Σάμος, Ικαρία, Κρήτη, Κεφαλλονιά, Λέσβος, Λευκάδα), λειτουργεί αντάρτικα λόγω του μηδαμινού πολεμικού υλικού και των λιγότερων αριθμητικά μονάδων.
Οι αριθμοί
Όταν μιλάμε για τον Ελληνικό Εμφύλιο Πόλεμο, μιλάμε για έναν ολοκληρωτικό πόλεμο, στον οποίο συνολικά ενεπλάκησαν πιθανώς πάνω από 600.000 ένοπλοι με τον ή τον άλλον τρόπο και από τις δυο πλευρές.
Στον Κυβερνητικό Στρατό (ΚΣ) πρέπει πέρασαν γύρω στις 400.000 χιλιάδες καθ’ όλη τη διάρκεια του πολέμου. Ενώ, αν προσθέσουμε σε αυτόν τις δυνάμεις της Χωροφυλακής, της Εθοφρουράς, των ΜΑΥ, των ΜΑΔ καθώς και των παραστρατιωτικών ομάδων τότε τα νούμερα ξεπερνούν τις 500.000.
Συνολικά από τον ΔΣΕ πρέπει να πέρασαν 70-100.000 μαχητές καθ’ όλη τη διάρκεια των συγκρούσεων. Οι συνολικές του απώλειες (νεκροί, τραυματίες, αγνοούμενοι, λιποτάκτες) κυμαίνονται μεταξύ 50.000 (εκτίμηση ΓΕΣ) και 56.000 (εκτίμηση ΓΑ ΔΣΕ). Οι νεκροί πρέπει να έφτασαν γύρω στις 30.000.
Από την άλλη πλευρά ο ΚΣ έχει περίπου τις ίδιες απώλειες, γύρω στις 55.000 με τους νεκρούς να είναι είναι λιγότεροι σύμφωνα με τα στοιχεία που έχουμε μόνο από το ΓΕΣ (περίπου 16.000 νεκροί). Τα νούμερα κατά πάσα πιθανότητα είναι μεγαλύτερα, ενώ δε λαμβάνονται υπ’ όψιν και οι απώλειες από την Χωροφυλακή, την Εθνοφρουρά, τις ΜΑΥ, τις ΜΑΔ (μετέπειτα ΤΕΑ: Τάγματα Εθνοφυλακής Αμύνης) και λοιπές συμμορίες.
Το σύνολο των νεκρών της εμφύλιας σύγκρουσης, ενόπλων και αμάχων, σύμφωνα με μελέτες είναι γύρω στους 150.000.
Πρόκειται για την πλέον αιματηρή σύγκρουση εκ συστάσεως του ελληνικού κράτους, η οποία συγκρίνεται μόνο με την μικρασιατική εκστρατεία, όπου εδώ οι απώλειες προσεγγίζουν τις 40.000. Μόνο που εδώ, από την άλλη πλευρά δεν Έλληνες νεκροί, αλλά Τούρκοι και άλλες μειονότητες της τότε διαλυμένης ουσιαστικά Οθωμανικής Αυτοκρατορίας (Γ. Μαργαρίτης).
Η στρατιωτική οργάνωση του ΔΣΕ
Το Γενικό Αρχηγείο (ΓΑ) Ανταρτών ιδρύεται στις 28 Οκτωβρίου 1946, ενώ τον Δεκέμβριο του ίδιου έτος οι ομάδες των ενόπλων καταδιωκόμενων μετονομάζονται σε Δημοκρατικό Στρατό Ελλάδας.
Γενικά, οι δυνάμεις του ΔΣΕ, κυμαίνονται -κατά προσέγγιση πάντα- ξεκινούν από μία δύναμη της τάξης των 2.500 ανταρτών τον Μάιο του 1946, φτάνουν τς 12.000 την ίδια χρονιά για να ξεπεράσουν τον Σεπτέμβρη του 47’ τις 20.000. Τον Ιούνιο του 48’ όταν ξεκινά η μάχη του Γράμμου, πολύ πιθανόν ο ΔΣΕ να προσεγγίζει ή και να ξεπερνά τις 30.000 (το αρχείο του ΚΚΕ κάνει λόγο για 34.000 μαχητές). Πρόκειται για τον υψηλότερο αριθμό δυνάμεων που κατάφερε να συγκεντρώσει ποτέ καθ’ όλη τη διάρκεια.
Από την άλλη πλευρά ο ΚΣ ξεκινάει με περίπου 100.000 οπλίτες για να φτάσει την άνοιξη του 47’ μαζί με τις ΜΑΥ, ΜΑΔ, Χωροφυλακή, Αεροπορία κ.α δυνάμεις τις 180.000.
Στο τέλος του πολέμου η παρατακτική δύναμη μόνο του ΚΣ πρέπει να ξεπερνάει κατά πολύ τις 200.000 στρατιώτες.
Όπως, είπαμε παραπάνω αρχικά δεν έχουμε ΔΣΕ, αλλά τις λεγόμενες Ομάδες Δημοκρατικών Ενόπλων Καταδιωκόμενων (ΟΔΕΚ), η σύνθεση των οποίων είναι 10-15 αντάρτες.
Αυτό το σχήμα λειτουργεί ως και τον Οκτώβριο του 47, όποτε και συγκροτείται το ΓΑ Ανταρτών. Από εκεί και μετά, ως ΔΣΕ πλέον, οι ομάδες αυτές οργανώνονται σε Συγκροτήματα των 50-150 ανδρών (δύναμη λόχου) λόγω της αύξησης των αριθμών των ανταρτών.
Από την άνοιξη του 1947 έχουμε μια κλασικού τύπου πλέον στρατιωτική οργάνωση με διμοιρίες (30-60 άνδρες), λόχους (75-100), τάγματα (250-400) και ταξιαρχίες (800-1300). Όλες αυτές οι μονάδες είναι υπό τον έλεγχο των Περιφερειακών Αρχηγείων, τα οποία μετονομάζονται μετά τη μάχη του Γράμμου σε Μεραρχίες. Τα νούμερα αυτά είναι ενδεικτικά, καθώς πολλές φορές οι μονάδες του ΔΣΕ δεν τα προσεγγίζουν επ’ ουδενί. Για παράδειγμα μια ταξιαρχία κανονικά έχει δύναμη 3.000 ανδρών περίπου και όχι 1300, που είναι η δύναμη ενός συντάγματος για παράδειγμα.
Κοινωνική Σύνθεση
Ο ΔΣΕ κατ’ αρχήν είναι ένας στρατός πολύ νέων ανθρώπων. Τα ¾ του ΔΣΕ είναι νέοι μαχητές κάτω των 25 ετών (η μέση ηλικία των γυναικών κυμαίνεται μεταξύ 16-20 ετών). Γι’ αυτό, στο πλαίσιο του ΔΣΕ λειτουργεί και η Δημοκρατική Νεολαία Ελλάδας (ΔΝΕ).
Ακόμη, ο ΔΣΕ είναι ένας στρατός κατά βάση αγροτικός, όπως όλοι οι λαϊκοί στρατοί του 20ού αιώνα. Οι εργάτες έρχονται δεύτεροι τη τάξει. Εδώ να σημειώσουμε ότι πλειοψηφικά δεν πρόκειται για βιομηχανικούς εργάτες, αλλά για εργάτες γης. Το υπόλοιπο μέρος της σύνθεση τους ΔΣ είναι φοιτητές, υπάλληλοι, επαγγελματίες και άλλα μικροαστικά επαγγέλματα.
Την κοινωνική σύνθεση αυτή συμπυκνώνει με το μεστό του ύφος ο Χατζής στο κείμενο του “Μουργκάνα”. Λέει, λοιπόν, ο Χατζής: Ο σκοπός δεν είναι να παραστήσω τίποτα μυθικούς ήρωες να πολεμάνε. Απλοί άνθρωποι, φτωχογέννητοι και φτωχοναθρεμμένοι εργάτες και γραμματικοί, βοσκοί και ζευγολάτες είναι στον στρατό μας.
O ΔΣΕ, λοιπόν, είναι ένας “στρατός φτωχογέννητων ανθρώπων” κατ’ επέκταση αγράμματων ανθρώπων (πάνω από 80% της συνολικής δύναμής του).
Ο Δημοκρατικός Στρατός είναι επί της ουσίας ο στρατός των βουνών, της επαρχίας και όχι των αστικών κέντρων (Διχοτόμηση της Αριστεράς, όπως αναφέρει ο ιστορικός Γ. Μαργαρίτης). Γενικά, τα αστικά κέντρα δεν κατάφεραν να δώσουν παρά ελάχιστους ανθρώπους στον ΔΣΕ. Για παράδειγμα, η Αθήνα και ο Πειραιάς έδωσαν καθ’ όλη τη διάρκεια του αγώνα 200 εργάτες, ενώ κατόρθωσαν να φτάσουν και περίπου 210 ναυτεργάτες στα βουνά. Εδώ, έγκειται κατά ένα μέρος και το ζήτημα της “διαθεσιμότητας” ή κοινώς των εφεδρειών, οι οποίες είναι ο βασικός παράγοντας της εξίσωσης που καλείται να λύσει ο ΔΣΕ (κυριαρχεί στα κείμενα του ΔΣΕ και στα όργανα του ΚΚΕ)
Οι δυσκολίες
Πρέπει να έχουμε υπ’ όψιν ότι το ΚΚΕ και το ΕΑΜ είχαν ισχυρά ερείσματα στην ύπαιθρο από την περίοδο της Κατοχής και της Αντίστασης. Αυτά, λοιπόν, τα στηρίγματα κατόρθωσε ο ΚΣ μέσω του σχεδίου Τέρμινους να τα πριονίσει. Αν και δεν πέτυχε τον στόχο του, να εξολοδρεύσει τους αντάρτες την άνοιξη και το καλοκαίρι του 47 (με εξαίρεση τη συντριβή τους στον Κόζιακα και τα Άγραφα), ουσιαστικά αποψίλωσε την επαρχία από δυνάμεις που θα μπορούσαν να αξιοποιηθούν στον ένοπλο αγώνα του ΔΣΕ. Μιλάμε για έναν ξεριζωμό 700.000 έως και 1.000.000 κατοίκων από την επαρχία σε μια Ελλάδα των 7.000.000 ανθρώπων (οι γνωστοί ως “συμμοριόπληκτοι” ή “ανταρτόπληκτοι” κατά την κυβερνητική προπαγάνδα). Αυτός είναι ο έτερος και καθοριστικός παράγων της αδυναμίας του ΔΣΕ να πολλαπλασιάσει τις δυνάμεις του. Μην ξεχνάμε ότι ο στόχος σύμφωνα με το σχέδιο “Λίμνες” είναι να φτάσει τις 50-60.000 στρατό για φτιάξει τη δικιά του επικράτεια με έδρα τη Θεσσαλονίκη. Εδώ, έγκειται κατ’ αρχήν το ζήτημα των εφεδρειών.
Σε δεύτερη φάση έρχεται και το ζήτημα των κομματικών οργανώσεων των πόλεων, οι οποίες ζορίζονται να στείλουν μέλη στο βουνό (βλ. απόφαση 2ου Κλιμακίου του ΠΓ του ΚΚΕ στις 30 Μάρη 1948, η οποία ασκεί κριτική στις κομματικές οργανώσεις Αθηνών, Πειραιά, Θεσσαλονίκης και των άλλων πόλεων. Αναφέρεται σε οπορτουνιστικές ταλαντεύσεις και δισταγμούς, ενώ με ιδιαίτερα αιχμηρό τρόπο επισημαίνει ότι “είναι αίσχος για τους κομμουνιστές να αφήνουν να τους πιάνουν για να τους εκτελέσουν ή να δέχονται παθητικά να τους σκοτώνουν στους δρόμους… αντί να υπερασπίζονται τη ζωή τους… με ντουφέκι στο χέρι…” (Παρατίθεται στο Δοκίμιο Ιστορίας του ΚΚΕ, 1939-1949, Β2 Τόμος)
H απάντηση που έρχεται από το Κλιμάκιο του ΠΓ της Αθήνας μέσω της Χρ. Χατζηβασιλείου αναφέρει ότι το ζήτημα της καθυστέρησης της εξόδου των μελών προς το βουνό έχει να κάνει με το γεγονός ότι δεν ξεκαθαρίστηκε ακόμη και την άνοιξη του 47 η θέση για τη στροφή προς τον ένοπλο αγώνα. Δεν έμπαινε, λοιπόν, ανοιχτά το ζήτημα της ένοπλης σύγκρουσης, ενώ όταν υπήρχε και η δυνατότητα αποστολής ανθρώπων στο βουνό τα κανάλια διαφυγής ήταν είτε ανύπαρκτα είτε καταλαμβάνονταν από τον εχθρό. Αυτές οι ανεπάρκειες είναι υπαρκτές και σε συνδυασμό με τις φυλακίσεις και τις εκτελέσεις που θα δούμε παρακάτω δυσχεραίνουν εκ προοιμίου τον αγώνα του ΔΣΕ. Ωστόσο, φτάνουν στο σημείο της υπόρρητης αμφισβήτησης των στόχων που έθεσε η 3η Ολομέλεια της ΚΕ με το σχέδιο “Λίμνες” (Σεπτέμβρης 1947). Γενικά, ήδη από τον Οκτώβριο -ένα μηνά μετά δηλαδή- στο κλιμάκιο της Αθήνας, όπως ενημερώνει Αναστασιάδης τον Ιωαννίδη υπάρχουν αμφιταλαντεύσεις, οι οποίες προκύπτουν από “τη δήθεν ειρηνοποιό πολιτική του Σοφούλη” και την εξασθένιση της πάλης για τα άμεσα αιτήματα στις πόλεις (Φ. Ηλιού)
Μαζί με αυτά πρέπει να έχουμε υπ’ όψιν ότι οι δυνάμεις στερεύουν, καθώς οι φυλακές, τα νησιά του Αιγαίου γεμίζουν από κομμουνιστές, δημοκράτες και πατριώτες αγωνιστές. Μόνο μέσα σε πέντε μέρες (9-14 Ιουλίου) έχουμε 15.000 συλλήψεις κυρίως σε Αθήνα, Πειραιά, Θεσσαλονίκη, αλλά και σε άλλες πόλεις. Πρόκειται, για σημαντική εφεδρική δύναμη, η οποία κατά ένα μέρος και υπό συνθήκες θα μπορούσε να στελεχώσει τον ΔΣΕ (μην ξεχνάμε ότι ο στόχος της εφεδρικής δύναμης σύμφωνα με την 3η Ολομέλεια της ΚΕ του ΚΚΕ είναι 10.000 σε έναν στρατό δυνητικά των 50-60.000). Πολλοί είναι και οι αγωνιστές που εκτελούνται με αποφάσεις στρατοτοδικείων (πάνω από 3.000 εκτελέσεις κατά τη διάρκεια του πολέμου)
Για παράδειγμα μόνο στην Μακρόνησο, τη Γυάρο και τον Άη Στράτη πρέπει να πέρασαν γύρω στις 53.000 κομμουνιστές, δημοκράτες και πατριώτες κατά τα έτη 1946-1950 (πάντα κατά προσέγγιση τα νούμερα). Το νούμερα είναι πολύ μεγαλύτερα, καθώς δε βάζουμε μέσα την Ικαρία, τη Λήμνο και άλλα νησιά καθώς και τις φυλακές σε όλη την Ελλάδα. Ενδεικτικό της αφαίμαξης που υπέστη το ΚΚΕ είναι το ενημερωτικό γράμμα του Ζαχαριάδη στο ΚΚ Γιουγκοσλαβίας τον Σεπτέμβρη του 1947, όπου αναφέρει μεταξύ άλλων ότι οι φυλακισμένοι, οι εξόριστοι και οι κλεισμένοι στα κρατητήρια και στα στρατόπεδα συγκέντρωσης ξεπερνούν τις 40.000 (Φ. Ηλιού)
Λόγω, λοιπόν, αυτής της αποστέρησής έμψυχου δυναμικού, το οποίο έχει και πολεμική εμπειρία (στρατιωτικοί όπως ο Σαράφης, ο Μπακιρτζής, ο Μακρίδης και αρκετοί άλλοι εκτοπίζονται), τον Φλεβάρη του 1948 με νόμο αρ. 7 της ΠΔΚ ο ΔΣΕ αρχίζει την επιστράτευση. Ο ΔΣΕ δεν είναι πλέον μόνο εθελοντικός στρατός (η στράτευση έχει αναγκαστικό χαρακτήρα σε όλους τους στρατούς του κόσμου, όπως και στον ΚΣ) Ωστόσο, αυτό δε σημαίνει ότι είναι και μια κατά κύριο λόγο βίαια διαδικασία, όπως αναφέρεται συχνά. Τις περισσότερες φορές στρατολογεί από φίλα προσκείμενα προς αυτόν χωριά, που έχουν ζήσει το μαρτύριο της Λευκής Τρομοκρατίας.
Ο Αβέρωφ πάνω σε αυτό το ζήτημα είναι αποκαλυπτικός: “Ta επίσημα ελληνικά στοιχεία αναφέρουν ότι το 30% του ΔΣΕ είναι εθελοντές και το υπόλοιπο 70% επιστρατευμένοι. Αυτή η αναλογία, όμως δεν είναι αληθοφανής, καθώς ένας τόσο σκληρός αγώνας δε θα μπορούσε να αντέξει για 3 και πλέον έτη αν η πλειοψηφία των αγωνιστών δε θερμαινόταν από πίστη, η οποία είναι η κινητήριος δύναμη κάθε ανθρώπινης δράσεως. Αυτά δια της γραφίδος του υπουργού του Καραμανλή στις κυβερνήσεις της ΕΡΕ και της ΝΔ, ο οποίος ως πρόεδρος πλέον της ΝΔ το 1982 αποχώρησε μαζί με την κοινοβουλευτική ομάδα του από τη συνεδρίαση της Βουλής για την αναγνώριση του αγώνα του ΚΚΕ στην Εθνική Αντίσταση.
Κλείνοντας την παρένθεση αυτή, αξίζει να αναφέρουμε ότι πέρα από την ανεπάρκεια σε έμψυχο υλικό, υπάρχει και ανεπάρκεια σε πολεμικό υλικό, τρόφιμα, ρουχισμό, άρβυλα κ.α Ο οπλισμός των μονάδων του ΔΣΕ είναι ανομοιογενής (γερμανικής, ιταλικής, αγγλικής, ακόμη και βουλγαρικής, τουρκικής, ελληνικής, γαλλικής και ρωσικής κατασκευής σε ορισμένες περιπτώσεις). Αυτό προξενεί δυσκολίες στην εκπαίδευση, καθώς οι μαχητές δε συνηθίζουν σε ένα συγκεκριμένο όπλο με αποτέλεσμα τη δυσκολία προσαρμογής τους σε αυτό και την αποδυνάμωση της μαχητικής τους ικανότητας (ασυμβατότητα πυρομαχικών με τον οπλισμό). Επιπλέον, υπάρχει έλλειψη σε βαρύ οπλισμό (πυροβολικό και αντιαρματικά κυρίως) και σε πυρομαχικά αυτόματων όπλων (πολυβόλα, οπλοπολυβόλα). Παροχή υλικού από όμορες χώρες κυρίως Γιουγκοσλαβία χωρίς να φτάνει πάντα τις απαιτήσεις του ΓΑ ΔΣΕ (Φ. Ηλιού)
Ακόμη, όμως και όταν υπάρχει το υλικό η μεταφορά του είναι αρκετά δύσκολη. Τα καμιόνια είναι ελάχιστα, ενώ και στην περίπτωση που αυτά υπάρχουν, οι βασικές οδικές αρτηρίες ελέγχονται από τις δυνάμεις του ΚΣ. Έτσι, η μεταφορά γίνεται με γαϊδούρια, μουλάρια, άλογα (μεταφορικά κτήνη κατά την στρατιωτική ορολογία) σε δύσβατα μονοπάτια πάνω από χαράδρες μέσα στο χιόνι και τη βροχή αρκετές φορές. Επιπλέον, ο ΔΣΕ δε διαθέτει και πολλά κτήνη (1500 περίπου), τα οποία μπορούν να σηκώνουν περίπου 50 κιλά το καθένα. Για παράδειγμα για ένα ορειβατικό πυροβόλο Skoda των 75’’ βάρους 700 κιλών χρειάζονταν 14 κτήνη μόνο. Αν βάλουμε στην εξίσωση και τον υπόλοιπο οπλισμό, τα εφόδια, τους τραυματίες, τα κτήνη γίνονται πραγματικά δυσεύρετα, τα οποία αρκετές φορές δεν αντέχουν τις κακουχίες και πεθαίνουν. Συνολικά ο ΔΣΕ πρέπει να είχε συνολικά 1500 κτήνη (Γ. Μαργαρίτης), ενώ τα πυρομαχικά και ο εξοπλισμός ενός συνηθισμένου τάγματος χρειαζόταν 80 περίπου μουλάρια (Π. Βόγλης)
Η λέξη “δυσκολία” δεν μπορεί να περιγράψει παραστατικά τη ζωή των μαχητών του ΔΣΕ. Γι’ αυτό αναφέρουμε μερικές σκηνές από τις μαρτυρίες των πρωταγωνιστών.
“Αφήσαμε τον οπλισμό μας και πήραμε άλλα τουφέκια, πριόνια, κασμάδες, φτυάρια. Τέλειωσε η μάχη της ημέρας και αρχίζει η μάχη της νύχτας” (Κ. Μπόσης
“Οι οργανισμοί μας είχαν εξοικειωθεί από τα μικρόβια που γλείφαμε από τις πατημασιές των αλόγων όταν γυάλιζε μέσα λίγο νερό, έστω και αν ήταν τα κάτουρά τους ( Αλ. Βλάσση-Θεοδωρικάκου)
“Ta τμήματά μας είναι γυμνά και ξυπόλυτα, γυναίκες ξυπόλυτες με σχισμένα πόδια, χωρίς άρβυλα και κάλτσες, κουβέρτες… το φαγητό ελάχιστο” (Ιωαννίδης προς Ζαχαριάδη)
Τέλος, οι συνεχείς πορείες ξεπερνούν αρκετές φορές τις 30 ώρες σε δύσβατες περιοχές, ενώ το κρύο, η πείνα, η δίψα, η αϋπνία, οι αρρώστιες είναι “μόνιμοι σύντροφοι” των μαχητών και των μαχητριών.
Η ταυτότητα του μαχητή του ΔΣΕ
Πρώτο μέλημα για τους μαχητές πέραν της σιδερένιας πειθαρχίας και της γενναιότητας είναι η ηθική διαπαιδαγώγηση τους, η οποία βασίζεται στην ειλικρίνεια, την ανάληψη των ευθυνών του, την αυτοβελτίωση και την αυτομόρφωση. Ο μαχητής είναι φορέας ενός “καινούργιου ανώτερου πολιτισμού” (Π. Βόγλης). Παρόμοιες αντιλήψεις βρίσκουμε και στα έργα των Μάο Τσε-Τούνγκ και του Τσε Γκεβάρα. Ο τελευταίος αναφέρει χαρακτηριστικά ότι “o γκεριγιέρο είναι κοινωνικός αναμορφωτής”. Πρόκειται, λοιπόν, για την ένοπλη πρωτοπορία, η οποία παλεύει για τη δημιουργία μιας πραγματικά δημοκρατικής και εθνικά ανεξάρτητης Ελλάδας. Είναι ένας μαχητής - παράδειγμα για την ντόπια κοινωνία, ο οποίος σε αντίθεση με τον οπλίτη του ΚΣ ξέρει για τι παλεύει.
Πρόκειται, λοιπόν, για μη στρατιωτικές αρετές, οι οποίες εκλείπουν από τους αστικούς στρατούς. Φυσιολογικό αυτό, καθώς ο ΔΣΕ είναι ένας λαϊκός στρατός, ο οποίος πολεμά για ένα δίκαιο σκοπό.
Για να μυηθούν οι νέοι μαχητές σε αυτόν το “νέο τύπου στρατιώτη” (Π. Βόγλης) ΔΣΕ”, σφυρηλατείται η συλλογική ταυτότητα του ΔΣΕ. Το άτομο είναι μέλος της ομάδας. Γίνονται φιλότιμες προσπάθειες για την ομαλή ένταξη των νέων μαχητών στα σύνολα του ΔΣΕ, καθώς αυτοί αποχωρίζονται τους δικούς τους (πολλοί μαχητές είναι νεαρής ηλικίας με αποτέλεσμα τη δυσκολία να απογαλακτιστούν από το οικογενειακό πλαίσιο). Καλλιεργούνται στενές διαπροσωπικές σχέσεις και το ενδιαφέρον για τα προβλήματά τους. Μια νέα οικογένεια συγκροτείται στους κόλπους του ΔΣΕ, η οποία υποκαθιστά το περιβάλλον της οικογένειας και του χωριού.
Σε δεύτερη φάση, οι μαχητές προετοιμάζονται για τις σωματικές και ψυχικές δοκιμασίες που απαιτεί ο πόλεμος (συνήθεια στον ήχο των βομβών, των όλμων, στις κραυγές πόνου, τις εκρήξεις).
Πέρα από αυτά, πρέπει να ξεπεράσουν τον φόβο να πολεμήσουν ή ακόμη χειρότερα τον φόβο του θανάτου. Ο φόβος του θανάτου -ένα ζήτημα σημαδεύει βαθιά τη ζωή μας, το οποίο είναι και ένας από τους βασικούς λόγους της μεταφυσικής σύλληψης για την ανθρώπινη ζωή- έπρεπε να αντιμετωπιστεί. Προφανώς, αυτό δεν μπορεί να γίνει απόλυτα.
Για την άμβλυνση, λοιπόν, του φόβου αυτού, το “φάρμακο” είναι η πολιτική και ιδεολογική δουλειά ανάμεσα τους μαχητές ούτως ώστε να ζυμωθεί η πίστη στην τελική νίκη, η οποία διαθλάται μέσω της πίστης για το δίκαιο σκοπό του αγώνα, ο οποίος δεν είναι άλλος από την υπεράσπιση της εθνικής ανεξαρτησίας της Πατρίδας της Δημοκρατίας, της εργασίας, της περιουσίας και της προόδου του Λαού (απόσπασμα από τον “Όρκο του Μαχητή του ΔΣΕ”). Άρα, η υπομονή στις κακουχίες του αγώνα και πολύ περισσότερο η θυσία τους γι’ αυτόν έχει πραγματικό νόημα, καθώς δεν παλεύουν γενικά και αόριστα για υψηλά ιδανικά. Αυτά τα ιδανικά είναι μια καλύτερη ζωή, χωρίς εκτελέσεις, φυλακίσεις, φτώχεια, καταπίεση και υποτέλεια.
Με άλλα λόγια, ένας πολιτικά συνειδητοποιημένος μαχητής του ΔΣΕ είναι και καλύτερος πολεμιστής.
Σε συνέχεια των παραπάνω προωθείται η άμιλλα σε συλλογικό επίπεδο (συναγωνισμός για τις καλύτερες πολεμικές επιδόσεις μεταξύ των μονάδων ► συλλογικούς επαίνους, δημοσιότητα στις εφημερίδες του ΔΣΕ). Στόχος αυτής της διαδικασίας είναι η συνοχή της ομάδας, το δέσιμο.
Παράλληλα, υπάρχουν και οι ηθικές αμοιβές σε ατομικό επίπεδο (προαγωγές σε αξιωματικούς επ’ ανδραγαθία, μετάλλια ανδρείας για πράξεις τόλμης, θυσίας και ηρωϊσμού. Παραδείγματα προς μίμηση για τους υπόλοιπους μαχητές, δημόσια πρόσωπα τον κόσμο του ΔΣΕ (Π. Βόγλης).
Ένα άλλο χαρακτηριστικό του ΔΣΕ είναι η έμφαση στη δύναμη που έχει ο ηθικά και πολιτικά ανώτερος μαχητής του ΔΣΕ. Αν και πολεμάει με ελάχιστα μέσα απέναντι σε έναν πάνοπλο και αριθμητικά μεγαλύτερο εχθρό (στο τέλος του πολέμου η αναλογία είναι 1 προς 20), ο ΔΣΕ είναι ανώτερος, γιατί είναι ο πραγματικός υπηρέτης του λαού (Ζαχαριάδης). Αυτό το βάρος που δίνεται στον άνθρωπο το βλέπουμε από τον Θουκυδίδη (Ἱστορίαι, 7.77.7) μέχρι και τον Μάο, ο οποίος λέει ότι “ο άνθρωπός και όχι τα υλικά μέσα είναι ο πιο σημαντικός παράγοντας”.
Μηχανισμοί για την ηθικο-πολιτική συγκρότηση του μαχητή
Ο θεσμός του πολιτικού επιτρόπου είναι ο πολιτικός εγκέφαλος του ΔΣΕ. Οι αρμοδιότητές του αφορούν σχεδόν το σύνολο των λειτουργιών του ΔΣΕ εκτός από το στρατιωτικό σκέλος, όπου συμμετέχει μεν, αλλά δεν έχει τον πρώτο λόγο. Μεταξύ άλλων, έχει την ευθύνη για την πολιτική καθοδήγηση, την ιδεολογική διαπαιδαγώγηση των μαχητών, τον επισιτισμό, τον εφοδιασμό, τον ρουχισμό, τις σχέσεις μεταξύ των συναγωνιστών. Επίσης, ελέγχει την πολεμική ικανότητα των μονάδων, προσπαθεί να εξαλείψει τις αντάρτικες επιρροές (έλεγχος των αξιωματικών) και εμψυχώνει τους μαχητές. Το μοντέλο αυτό είναι εμφανές ότι έλκει την καταγωγή του από Κόκκινο Στρατό της ΕΣΣΔ.
Αν ο πολιτικός επίτροπος είναι ο εγκέφαλος, τότε οι δημοκρατικές συνελεύσεις είναι η καρδιά του ΔΣΕ. Εδώ συζητιούνται σε επίπεδο ομάδας κυρίως, αλλά και σε επίπεδο διμοιρίας και λόχου (πιο σπάνια) όλα τα θέματα. Μεταξύ πολλών είναι ο τρόπος διεξαγωγής μιας μάχης, τα καθημερινά προβλήματα των μαχητών, κριτική και αυτοκριτική που οδηγούν και σε καθαιρέσεις αξιωματικών). Στόχος αυτής της διαδικασίας είναι η συνταύτιση του μαχητή με τα υπόλοιπα μέλη της ομάδας, το δέσιμο.
Διαφώτιση
Στις παραπάνω διεργασίες καθοριστική είναι η συμβολή της διαφωτιστικής δουλειάς, η οποία δεν έχει άλλο στόχο παρά να ανεβάσει το ηθικοπολιτικό επίπεδο των μαχητών και των μαχητριών (κατανόηση των σκοπών και του χαρακτήρα του ΔΣΕ και ενημέρωση για τις πολιτικές-στρατιωτικές εξελίξεις).
Κεντρικός Συντονιστής αυτής της δουλειάς είναι το Γραφείο Διαφώτισης.
Περιλαμβάνει α) την μορφωτική δουλειά στις γραμμές του ΔΣΕ (ομιλίες, οργανωμένες συζητήσεις, διαλέξεις, συλλογικό διάβασμα και ατομικό β), την προπαγανδιστική δουλειά σε πόλεις και χωριά, γ) την εκδοτική δραστηριότητα (“Ελεύθερη Ελλάδα”) δ) τη λειτουργία ραδιοφώνου, ε) την ψυχαγωγία, στ) την προπαγάνδα στις τάξεις του Στρατού.
Βασικό ρόλο στον τομέα της διαφώτισης παίζουν άνθρωποι της διανόησης και της τέχνης, οι οποίοι έχουν προλάβει να αποφύγουν τα ξερονήσια, τις φυλακίσεις ακόμη και τις εκτελέσεις. Παραθέτουμε, ενδεικτικά μερικούς εξ αυτών: Γ. Λαμπρινός, Ν. Κυττόπουλος, Απ. Σπήλιος, Κ. Μπόσης, Αλ. Πάρνης , Μ. Αλεξανδρόπουλος, Δ. Χατζής.
Αυτοί οι άνθρωποι καθώς και άλλοι πολλοί διαδραμάτισαν σπουδαίο ρόλο στη σύνδεση των αγωνιστών του ΔΣΕ με κάτι που τους είναι σχεδόν άγνωστο, το βιβλίο. Στο βουνό, καθώς και στις όμορες Λαϊκές Δημοκρατίες, εκδίδονται λογοτεχνικά έργα, μεταφράζονται βιβλία που έρχονται από την ΕΣΣΔ (σε γράμματα του Ζαχαριάδη και του Ιωαννίδη προς την ηγεσία του ΠΚΚ (μπολσεβίκων) γίνεται έκκληση για την αποστολή πολιτικών και λογοτεχνικών βιβλίων). Τα λογοτεχνικά έργα είναι εκλαϊκευτικά με κυρίαρχη την παρουσία απλών ανθρώπων και ανθρώπινη χροιά. Στόχος η την ταύτιση των ανθρώπων του ΔΣΕ με τους χαρακτήρες των βιβλίων.
Αποκαλυπτικές της παραπάνω δραστηριότητας είναι οι παρακάτω φράσεις.
KO Ηπείρου 1947: “Είναι λάθος να νομίζουμε επειδή σήμερα μαχόμαστε με το όπλο στο χέρι να παραμεληθούν τα μαθήματα και η Πολιτική. Το κάθε μέλος του ΚΚΕ πρέπει να ξέρει γιατί πολεμάει συνειδητά” (Δημοκρατικός Στρατός Ελλάδα. Συλλογή κειμένων: Έγγραφα από το αρχείο του ΚΚΕ).
Κ. Μπόσης και Α. Σπήλιος: “μπορεί να μην έβρισκες ψωμί στο σακίδιο των μαχητών, αλλά βιβλία όπως η “Δημοσιά του Βoλοκολάμσκ”, το “Πώς δενότανε τ’ ατσάλι”... θα ‘βρισκες σίγουρα” (Νέος Κόσμος, τχ. 3/1955).
Αυτή η έντονη σχέση των μαχητών με το βιβλίο, τις εφημερίδες, τα ενημερωτικά φυλλάδια αποτυπώνεται στην εκδοτική δραστηριότητα του ΔΣΕ, η οποία με την αρωγή των γειτονικών χωρών ξεκινάει από τα 300.000 φύλλα στις αρχές του 1948 (εφημερίδες, προκηρύξεις, βιβλία, μπροσούρες κ.α.) για να φτάσει τα 7.000.000 τον Οκτώβρη του ίδιου έτους (Δημοκρατικός Στρατός Ελλάδα. Συλλογή κειμένων: Έγγραφα από το αρχείο του ΚΚΕ) Από 40 βιβλία που εκδίδει η “Ελεύθερη Ελλάδα” το 1947, φτάνει τα 220 στο 1949 (Α. Ματθαίου & Π. Πολέμη).
Στο ΓΑ και τα Περιφερειακά Αρχηγεία/Μεραρχίες λειτουργούν τυπογραφεία. Τα πιο γνωστά έντυπα που κυκλοφορούν στις τάξεις του ΔΣΕ και στους κατοίκους των περιοχών που είναι υπό τον έλεγχο της ΠΔΚ είναι η “Εξόρμηση”, “Προς τη Νίκη”, το “Δελτίο Ειδήσεων”, το πολιτικό στρατιωτικό περιοδικό “Δημοκρατικός Στρατός”, στο οποίο δημοσιεύονται εκτός από άρθρα μελών και στελεχών του ΚΚΕ, μεταφρασμένα κείμενα για τον Εμφύλιο στην Κίνα, τη σοβιετική πολεμική στρατιωτική ακόμη και για τις ομάδες ανταρτών που δρουν στην Ισπανία του Φράνκο).
Το κάθε Αρχηγείο/Μεραρχία διέθετε και τα δικά του έντυπα (“Ελεύθερη Ήπειρος”, “Δράση”, “Επίθεση”, ‘Εφοδος”). Υπήρχουν έντυπα αναφοράς για τις γυναίκες του ΔΣΕ (“Μαχήτρια”, “Παρτιζάνα”) καθώς και για τις μειονότητες (Σλαβομακεδόνες, Μουσουλμάνοι της Θράκης)
Τον Ιούλιο του 1947 δημιουργείται και Ραδιοσταθμός στο Βελιγράδι, ο οποίος μεταφέρεται μετά στο Βουκουρέστι.
Η τέχνη ξεδιπλώνεται στα βουνά της Ελεύθερης Ελλάδας με τη δημιουργία ομάδας θεάτρου υπό τον Αντώνη Γιαννίδη και τον Δημήτρη Ραβανή-Ρέντη. Ο τελευταίος είναι αυτός που έγραψε τους στίχους, των τραγουδιών “Παιδιά σηκωθείτε”, “Σαν ατσάλινο τείχος”, ενώ συνέθεσε και ποιήματα με την επιρροή των δημοτικών τραγουδιών αρκετά εμφανή (“Ακόμα τούτη η Άνοιξη”: Τ’ αφήνει ο γέρος του Μωριά, τα ξαναπιάνει ο Άρης, Το πήρε ο Γράμμος ο αψηλός και το έκανε ταμπούρι). Τα δημοτικά τραγούδια από τον πόλεμο του 1821 δημοσιεύονται στα έντυπα του ΔΣΕ. Κάποια από αυτά διασκευάζονται κιόλας με στόχο την προσαρμογή τους στις ανάγκες του ΔΣΕ (π.χ. “Τ’ ανταρτόπουλα του Ζάρα δεν τρων’, δεν τραγουδάνε, ούτε πίνουν, ούτε γλεντάνε”). Γίνεται, δηλαδή, σύνδεση των δυο ιστορικών περιόδων. Ο αγώνας του ΕΛΑΣ και μετά του ΔΣΕ είναι συνέχεια του Εθνικοαπελευθερωτικού Αγώνα του 21’.
Το 1948 σχηματίζεται και το κινηματογραφικό συνεργείο με τους Μάνο Ζαχαρία, Απόστολο Μουσούρη και Γιώργη Σεβαστίκογλου. Το πλέον γνωστό ντοκουμέντο αυτή της ομάδας είναι το ντοκιμαντέρ “Η αλήθεια για τα παιδιά της Ελλάδα”, το οποίο σήμερα υπάρχει ελεύθερο προς αναπαραγωγή στο διαδίκτυο.
Τα γλέντια και οι θεατρικές παραστάσεις δε λείπουν. Για τους σκοπούς των ψυχαγωγικών βραδιών δημιουργούνται και μουσικά σχήματα (π.χ. Ορχήστρα Βίτσι).
Η διαφωτιστική δουλειά του ΔΣΕ όμως δε σταματά μόνος τις γραμμές των μαχητών του. Η προπαγάνδα στις τάξεις του ΚΣ, των ΜΑΥ, των ΜΑΔ και της Εθνοφρουράς είναι ιδιαίτερα αξιοσημείωτη. Τα μέσα που που μετέρχονται είναι εφημερίδες, προκηρύξεις, αφίσες, επιγραφές, μηνύματα μέσω του τηλεβόα ή ακόμη και διανομή υλικού με χαρταετούς. Την ίδιας έντασης δραστηριότητα αναπτύσσει στα χωριά και τις πόλεις
Ο ρόλος της γυναίκας στον ΔΣΕ
Κ. Μαρξ, “Οποιος σκαμπάζει λίγο από ιστορία, ξέρει καλά πως οι μεγάλες κοινωνικές μεταβολές είναι αδύνατες χωρίς το γυναικείο προζύμι. Η κοινωνική πρόοδος μπορεί να προσδιοριστεί με ακρίβεια, σύμφωνα με την κοινωνική θέση του ωραίου φύλου”
Ι. Β. Στάλιν, “Κανέναν κίνημα των εκμεταλλευομένων στην ανθρώπινη ιστορία δεν έγινε χωρίς τη συμμετοχή των εργαζόμενων γυναικών (οι πιο πολύ εκμεταλλευόμενες από όλους τους εκμεταλλευόμενους)”
Στην περίπτωση του ΔΣΕ ο ρόλος της γυναίκας στην ελληνική κοινωνία επαναπροσδιορίζεται. Δεν είναι μόνο μάνα, αδερφή, κόρη, σύζυγος. Έως ένα βαθμό σπάζουν τα στερεότυπα που θέλουν τη γυναίκα, άβουλη, φερέφωνο του άντρα, αδύναμη, ανενεργή στις πολιτικές εξελίξεις του τόπου. Η γυναίκα πλέον σημαντικό γρανάζι της ιστορίας. Βασικός συνδιαμορφωτής της ελληνικής κοινωνίας στη μακρά δεκαετία του 1940.
Για άλλη μια φορά και σε αυτόν τον τομέα, η κληρονομία του ΕΑΜ και του ΕΛΑΣ ακτινοβολεί. Στις γραμμές του του ΕΑΜ, της ΕΠΟΝ, της ΕΑ και του ΕΛΑΣ (10% της δύναμης του εφεδρικού ΕΛΑΣ) συμμετείχαν χιλιάδες γυναίκες (κυρίως σε μη στρατιωτικά πόστα). Πολλές πέσανε στον αγώνα για τη Λευτεριά (Σταθοπούλου, Λίλη, η ηρωϊκή Ηλέκτρα). Μάλιστα, στις πρώτες ελεύθερες εκλογές (Απρίλης 1944 με πρωτοβουλία της ΠΕΕΑ) που έγιναν μετά το 1936, συμμετείχαν και γυναίκες για πρώτη φορά στην ιστορία της Σύγχρονης Ελλάδας.
Ήδη από το 1945 γίνεται εντατική προσπάθεια από το ΚΚΕ για την πιο ενεργή συμμετοχή των γυναικών στο κόμμα και την ενθάρρυνση της κομματική τους ανέλιξη (στελέχη). Σε αντίθεση με τα άλλα αστικά κόμματα της περιόδου, όπου υπάρχει αδιαφορία και αποδοκιμασία για το θέμα αυτό, το 20-25% των μελών του ΚΚΕ είναι γυναίκες περί το 1945 (Ζαχαριάδης: “μελλοντικά το μισό τις εκατό των μελών του κόμματος να είναι γυναίκες για “να μας νοικοκυρέψουν¨” ”. Ο όρος νοικοκυριό -που θα τον δούμε μετά- αν και ενέχει μια υποτιμητική χροιά για τον κλασικό ρόλο της γυναίκας δεν είναι απαραίτητα αρνητικός υπό την εξής έννοια (οι άντρες θα έπρεπε και πρέπει να φιλοδοξούν να φέρουν και αυτοί τον τίτλο του νοικοκύρη). Προφανώς και δεν μπορούμε να πούμε στο μυαλό του Ζαχαριάδη για να καταλάβουμε τι ακριβώς εννοεί. Ωστόσο, αν κάνουμε μια ετυμολογική προσέγγιση στη λέξη νοικοκυριό (οίκος + κύριος) και τη συσχετίσουμε την ομόρριζή της λέξη οικονομία θα δούμε ότι δεν έχει μια απαραίτητα αρνητική φόρτιση. Κι αυτό, γιατί από στην Αρχαία Ελλάδα, καθώς και σε άλλους πολιτισμούς, η διαχείριση του οίκου (οίκος + νομή= οικονομία) με ό, τι συνεπάγεται αυτό ήταν υπό την εποπτεία της γυναίκας. Κάτι παρόμοιο, μπορούμε να το δούμε και σήμερα με αρκετές διαφοροποιήσεις προφανώς, καθώς οι εποχές έχουν αλλάξει. Γενικά, η γυναίκα πέρα από τις κλασικές χειρωνακτικές δουλειές στο σπιτιού που τη βαραίνουν ακόμη και σήμερα σε ένα μεγάλο βαθμό, είναι αυτή που ασχολείται με τη διαχείριση των χρημάτων, το διάβασμα των παιδιών, την πληρωμή των λογαριασμών, γενικά με τον “προϋπολογισμό” του σπιτιού. Άρα, η φράση του Ζαχαριάδη πέρα από την ενδεχομένως παραδοσιοκρατική θεώρηση της γυναίκας εκείνη την περίοδο -τα στερεότυπα σπάζουν μεν, αλλά δεν εξαλείφονται εν μια νυκτί- πιθανώς να ενέχει και τις αρετές που έχει αποκτήσει η γυναίκα -αναγκαστικά μεν, χωρίς τη δική της εκλογή-, οι οποίες είναι αρκετά χρήσιμες, όπως θα δούμε στον πόλεμο).
Μετά από αυτήν την παρέκβαση, επιστρέφουμε στον ρόλο της γυναίκας στον ΔΣΕ. Η Ρούλα Κουκούλου, γυναίκα του Ν. Ζαχαριάδη και στέλεχος των γυναικείων οργανώσεων του κόμματος, μας πληροφορεί ότι στην αρχή όλες σχεδόν οι γυναίκες ρίχνονται στη μάχη.
Ωστόσο, το μονοκόμματο ρίξιμο τους στη μάχη και η συνεχής παραμονή τους δημιουργεί προβλήματα, καθώς οι γυναίκες -κορίτσια 16 και 20 χρονών κυρίως- στην συντριπτική πλειοψηφία δεν έχουν όχι μόνο πολεμική πείρα, αλλά δεν έχουν ξαναπιάσει στα χέρια τους όπλο. Η ηγεσία του ΔΣΕ θα ανατρέψει αυτήν την κατάσταση. Θα προτείνει την εθελοντική κατάταξη των γυναικών στα μάχιμα τμήματα. Οι υπόλοιπες θα στελεχώνουν επικουρικές -ως είθισται να αποκαλούνται οι μη αμιγώς στρατιωτικές υπηρεσίες (τα γνωστά logistics στις μέρας μας: υγειονομικό, επιμελητεία, μεταγωγικά, επιμελητεία, σταθμοί διοίκησης, διαβιβάσεις κ.α.). Βέβαια, χωρίς αυτές τις υπηρεσίες, πόλεμος δε γίνεται (tooth-to-tail ratio: για κάθε στρατιώτη που μάχεται υπάρχουν από πίσω άλλοι στρατιώτες σε μη μάχιμα πόστα που τον υποστηρίζουν, τον προμηθεύουν, τον περιθάλπτουν, με λίγα λόγια είναι το “ρεζερβουάρ” του). Αυτή είναι η “νοικοκυροσύνη”, όπως αναφέρει η Κουκούλου.
Το ποσοστό των μαχητριών του ΔΣΕ αυξάνεται όσο περνάει ο καιρός (12-15% το Νοέμβρη του 48). Το 49 φθάνει το 30% λόγω και της αδυναμίας αναπλήρωσης των απωλειών. Μερικοί μελετητές αναφέρουν ότι οι γυναίκες αποτελούν προς τέλος του πολέμου το 50% της περίπου της συνολικής σύνθεσης (συγκρίσιμο μόνο με την περίπτωση του Sendero Luminoso στο Περού, Τ. Βερβενιώτη).
Να πούμε εδώ ότι από τις αρχές του 1948 υπάρχει ο νόμος αρ. 7 της ΠΔΚ για την επιστράτευση. Η επιστράτευση γίνεται για να αναπληρώσει τις δυνάμεις του ο ΔΣΕ, καθώς οι δεξαμενές εθελοντικής κατάταξης έχουν στερέψει ήδη, όπως είδαμε και παραπάνω. Πρόκειται, για ένα μέτρο που το λαμβάνουν όλοι οι στρατοί. Για παράδειγμα ο ΚΣ κάνει αυτό το πράγμα, συγκροτώντας ακόμη και το κολαστήριο της Μακρονήσου για μετατρέψει συμπαθούντες προς το ΚΚΕ και τον ΔΣΕ στρατιώτες σε “εθνικόφρονες”. Η επιστράτευση ενέχει σαφώς το αναγκαστικό στοιχείο. Αυτό, όμως, δε σημαίνει ότι ο ΔΣΕ μετέρχεται βίαιων μέσων για να στρατολογήσει ειδικά νέες γυναίκες. Πολλές από αυτές που επιστρατεύονται δεν είναι αρνητικά διακείμενες προς τον αγώνα του ΔΣΕ, καθώς έχουν ζήσει τη βία της αντίπαλης παράταξης από το 45 και κείθε. Μάλιστα, αρκετές φορές γίνεται σε δεύτερη φάση διαλογή μεταξύ των στρατολογημένων γυναικών και συνήθως απαλλάσσουν της στράτευσης κοπέλες από οικογένειες που είναι αρνητικές προς το ΕΑΜ, το ΚΚΕ και τον ΔΣΕ ή έχουν κάποιο σωματικό πρόβλημα ή ακόμη δυσκολεύονται να αφομοιωθούν.
Ωστόσο, το πιο σημαντικό είναι ότι μέσα στον ορυμαγδό του πολέμου συντελείται μια διαδικασία εξίσωσης της γυναίκας με τον άνδρα (“το όπλο σου η δύναμή σου”). Ουσιαστικά δημιουργούνται οι όροι μέσα από την ένοπλη πάλη του ΔΣΕ για τον αγώνα της πολιτικής και κοινωνικής ισοτιμίας των γυναικών και όχι της φυσικής-βιολογικής εξομοίωσης, όπως αναφέρει ο Ρούλα Κουκούλου σε άρθρο της στο περιοδικό “Δημοκρατικός Στρατός”.
Όντως, οι μαχήτριες του ΔΣΕ τηρουμένων των αναλογιών -πάντα- δεν έχουν να ζηλέψουν τίποτα από τους άντρες συμπολεμιστές τους. Κι αυτό δεν το λέμε συγκαταβατικά για να αισθανθούν οι γυναίκες ότι “κάτι κάναν κι αυτές”. Οι γυναίκες “δεν κάναν” απλώς κάτι, ‘κάναν” σχεδόν τα πάντα. Πρόκειται για πραγματικές ηρωϊδες. Μάλιστα, οι μονάδες του ΔΣΕ που περιελάμβαναν στα μάχιμα τμήματά τους γυναίκες σε σημαντικό ποσοστό της σύνθεσής τους δεν υπολείπονταν σε μαχητικότητα (καλή απόδοση, πειθαρχία πυρός) άλλων τμημάτων αμιγώς ανδροκρατούμενων (Γ. Μαργαρίτης)
Σημείο καμπής για τη θέση των μαχητριών του ΔΣΕ είναι η μάχη του Γράμμου το καλοκαίρι του 1948. Ατσαλώνονται, αποκτούν αυτοπεποίθηση για την πολεμική τους ικανότητα. Για το αξιόμαχο των γυναικών είναι ιδιαιτέρως αποκαλυπτικά τα λόγια ενός υψηλόβαθμου αξιωματικού από το αντίπαλο στρατόπεδο: “η γυναίκα επολέμησε με τόλμη, ανδρεία, αντοχή και μαχητικότητα και ουδόλως ηστέρησεν του ανδρός”. Ο Ζαφειρόπουλος μένει έκπληκτος με την τρομερά γρήγορη ένταξή στο μάχιμο σύνολο του ΔΣΕ
Οι γυναίκες είναι ιδιαίτερα καλές δε στη σκοποβολή και στα θεωρητικά μαθήματα. Μεθοδικές, γι’ αυτό μαθαίνουν σχετικά γρήγορα τη χρήση του ατομικού όπλου, του αντιαρματικού, του οπλοπολυβόλου, του όλμου κ.α. Διακρίνονται, επίσης, και για χαρακτηριστικά γνωρίσματά τους, την υπομονή και την επιμονή, τα οποία είναι τα πλέον κατάλληλα στον πόλεμο. Πρόκειται για πραγματικά εφόδια, αν αναλογιστεί κανείς τις δυσκολίες που είχαν να αντιμετωπίσουν μαζί με τους άνδρες συναγωνιστές τους (όπως περιγράψαμε παραπάνω). Από τις κακουχίες του πολέμου, σύμφωνα με μαρτυρίες πρωταγωνιστών τις περιόδου, σε πολλές μαχήτριες διακοπτόταν για αρκετό καιρό η έμμηνος ρύση. Φανταστείτε, λοιπόν, σε τι συνθήκες καλούνται να πολεμήσουν αυτές οι κοπέλες. Για μας φαντάζει υπεράνθρωπο, γι’ αυτές ήταν η καθημερινότητα.
Συνολικά, παρασημοφορήθηκαν 970 αντάρτες εκ των οποίων το 42.7 % ήταν γυναίκες. Περίπου 1000 γυναίκες έλαβαν τον τίτλο του αξιωματικού (κυρίως υπολοχαγοί & ανθυπολοχαγοί), ενώ 3.5οο εξ αυτών δώσανε και τη ζωή τους.
Η οργάνωση της υγειονομικής υπηρεσίας
Στην αρχή, η περίθαλψη είναι σχεδόν ανύπαρκτη. Δεν υπάρχουν γιατροί. Γενικά, η περιποίηση των τραυμάτων γίνεται με εμπειρικό τρόπο στα πρώτα στάδια του ένοπλου αγώνα των ανταρτών. Η υγειονομική περίθαλψη είναι ένα από τα κύρια ζητήματα που καλείται να λύσει ο ΔΣΕ καθ’ όλην τη διάρκεια του πολέμου.
Σταδιακά, όμως, αρχίζουν να εντάσσονται και οι πρώτοι γιατροί (Παλιούρας, Δαδαλιάρης, Σακελλαρίου, Τζαμαλούκας, Σκυφτής κ.α.). Επίσης στέλνονται και λίγοι γιατροί (κυρίως ειδικευμένοι χειρούργοι) από την Πολωνία, την Ουγγαρία και τη Βουλγαρία. Το παζλ των γιατρών συμπληρώνουν και οι αιχμάλωτοι γιατροί του ΚΣ. Ωστόσο, οι γιατροί του ΔΣΕ ποτέ δεν είναι επαρκείς (περίπου 60 γιατροί και 10 φοιτητές ιατρικής συνολικά). Για να καλυφθούν τα κενά, δημιουργούνται οι πρώτες σχολές νοσοκόμων (Χάσια, Βίτσι κ.α.), ενώ τον Οκτώβριο του 47 συγκροτείται η Υγειονομική Υπηρεσία με στόχο τη συντονιστική οργάνωση.
Τρεις βαθμίδες περίθαλψης του ΔΣΕ (α) πρόγραμμα εμβολιασμών για την πρόληψη τύφου και τετάνου, ειδικά φυλλάδια προς του μαχητές για πρώτες βοήθειες στην αντιμετώπιση της αιμορραγίας, των τραυμάτων, των κρυοπαγημάτων, των εγκαυμάτων κ.α. β) Σύσταση ενός κλιμακωτού συστήματος περίθαλψης από τους λεγόμενες “λούφες” (καταφύγια), τους σταθμούς επίδεσης/προώθησης και τα αναρρωτήρια μέχρι τη δημιουργία Εργαστηρίου φαρμακευτικών ειδών, κεντρικής φαρμακαποθήκης, Κινητών Ορεινών Χειρουργείων και νοσοκομείων. Μερικά από τα πιο γνωστά νοσοκομεία ήταν αυτά των Ψαράδων, του Βροντερού και των Πυξών στην περιοχή των Πρεσπών. Ωστόσο, το πιο φημισμένο ήταν αυτό της Άσπρης Πέτρας στον Γράμμο με χωρητικότητα 1.000 και παραπάνω αυτοσχέδιων κλινών και πολλούς ξεχωριστούς θαλάμους χτισμένους από κορμούς δέντρων ή από πέτρες στο οποίο χτίστηκαν ξεχωριστοί θάλαμοι από κορμούς δέντρων ή από πέτρες. Υπήρχαν 1-2 χειρουργικοί θάλαμοι, ενώ δεν ο χώρος για την ψυχαγωγία των ασθενών
γ) Πολλοί τραυματίες του ΔΣΕ στέλνονταν σε νοσοκομεία της Αλβανίας (τρία), της Γιουγκοσλαβίας, της Βουλγαρίας, της Ρουμανίας, της Ανατολικής Γερμανίας. Ακόμη και στην Πολωνία υπήρχε αποκλειστικό νοσοκομείο για τους τραυματίες του ΔΣΕ
Η περίθαλψη δε σταματά στους αντάρτες, αλλά επεκτείνεται και στους κατοίκους των χωριών που ελέγχει ο ΔΣΕ. Με πρωτοβουλία του γνωστού χειρούργου και καθηγητή Πέτρου Κόκκαλη, υπουργού Υγιεινής, Πρόνοιας και προσωρινά Παιδείας στην ΠΔΚ δημιουργούνται μικρά λαϊκά νοσοκομεία σε χωριά (π.χ. Τρίγωνο Φλώρινας, Γιαννοχώρι Καστοριάς). Για τον μεγάλο επιστήμονα και πρώτα απ’ όλα σπουδαίο άνθρωπο Πέτρο Κόκκαλη, ο Ζαχαριάδης είχε εκφραστεί με τα πλέον θερμά λόγια το 1951, λέγοντας ότι “αν ο Κόκκαλης ήταν στην Ελλάδα, έπρεπε να ήταν πρωθυπουργός. Είναι ο καλύτερος απ’ όλους”.
Για την πιο γρήγορη μεταφορά των τραυματιών δημιουργούνται τάγματα τραυματιοφορέων συνολικής δύναμης 900 ανδρών και γυναικών, ενώ οργανώνονται και άξονες διακομιδών. Δημιουργείται η Σχολή Μεσαίων Υγειονομικών Στελεχών το 1948 για να καλύψει τις ανάγκες σε προσωπικό. Εκεί διδάσκονται μαθήματα ανατομίας, μικροβιολογίας, νοσηλευτικής, επιδημιολογίας.
Πλέον, συστηματοποιείται ως ενός βαθμό το η περίθαλψη. Κάθε μεραρχία έχει τη δική της υγειονομική υπηρεσία με το δικό της γιατρό, ενώ λίγες είναι οι ταξιαρχίες που στελεχώνονται με γιατρούς. Οι περισσότερες εξ αυτών στελεχώνονται με φοιτητές ή αποφοίτους της Σχολής Μεσαίων Υγειονομικών Στελεχών, τα τάγματα με αποφοίτους από την παραπάνω σχολή, ενώ οι λόχοι με νοσοκόμους. Όλες οι μεραρχίες έχουν νοσοκομεία και μερικές ταξιαρχίες αναρρωτήρια.
Παρά τις φιλότιμες προσπάθειας του υγειονομικού προσωπικού, οι συνθήκες στις οποίες παρέχονται οι υπηρεσίες είναι εξαιρετικά δυσχερείς, συνθήκες πραγματικής ανυπαρξίας των πάντων -ειδικά στην αρχή.
Οι ελλείψεις τρομακτικές, όπως μας πληροφορεί ο Σακελλαρίου: “είναι πολύ για ένα για γιατρό να μην μπορεί να βοηθήσει έναν τραυματία που το μάτι του ζητά μια γάζα κι αυτός να κάθεται να τον κοιτά ανήμπορος”.
Η περίθαλψη των τραυματιών γίνεται πραγματικά σε οριακές συνθήκες. Για παράδειγμα, η εγκατάσταση του κινητού χειρουργείου γινόταν σε ένα μέρος δύο ώρες μακριά από τον προγραμματισμένο στόχο. Οι χειρουργικές κλίνες ήταν από ξύλα και κλαδιά, τοποθετημένες συνήθως κάτω από τα δέντρα ή σπάνια σε σπίτι ή καλύβα. Κλίβανος για αποστείρωση δεν υπήρχε (“πολυτέλεια”), τα χειρουργικά γάντια ήταν σχεδόν πάντα ανύπαρκτα, ενώ τα μέσα για τη νάρκωση χρησιμοποιούνταν με το σταγονόμετρο. Οι επεμβάσεις κοιλίας, θώρακα, κρανίου γινόταν υπό το φως το κεριών ή μιας λάμπας πετρελαίου. Οι γιατροί και οι νοσοκόμοι βράζανε τα εργαλεία σε τέντζερη. Όταν, μάλιστα, δεν υπήρχαν πακεταρισμένες γάζες, βράζανε ήδη χρησιμοποιημένες γάζες ή κομμάτια από πουκάμισο ακόμη και τσαντίλες από αυτές που στραγγίζουν το τυρί. Ένας άλλος τρόπος αποστείρωσης γινόταν με το βράσιμο υλικών σε κατσαρόλα, στην οποία πετούσαν και λίγες ψείρες. Αν οι ψείρες βρίσκονταν ψόφιες στο τέλος της διαδικασίας, τότε η αποστείρωση είχε πετύχει. Αρκετές φορές κατά τη διάρκεια της επέμβασης έπεφταν στα τραύματα φύλλα και σταγόνες βροχής.
Ελλείψει μέσων χρησιμοποιούνταν “μέθοδοι” της εμπειρικής ιατρικής (π.χ. ζεστή πέτρα για την ανακούφιση του πόνου, καθώς και ζεστά λάδια και νερά)
Η έλλειψη φαρμάκων και υλικοτεχνικών μέσων είναι ένα μόνιμο πρόβλημα. Ειδικά στην Πελοπόννησο οι δομές είναι στα όρια της συντήρησης. Στη Βόρεια Ελλάδα η κατάσταση είναι σχετικά καλύτερη, όπου η γειτονία με τις Λαϊκές Δημοκρατίες των Βαλκανίων διευκολύνει τον εφοδιασμό. Άλλη πηγή φαρμάκων και ιατρικών μέσων είναι οι μονάδες του ΚΣ.
Πραγματικά είναι υπεράνθρωπες οι προσπάθειες των γιατρών, των υγειονομικών στελεχών, των τραυματιοφορέων και των νοσοκόμων. Κατάφεραν να περιθάλψουν μόνο στην περιοχή του Γράμμου και του Βίτσι περίπου 12.000 μαχητές. Πολλοί από αυτούς δώσαν και τη ζωή τους. Από τους πρώτους που πέσαν στον αγώνα για την Εθνική Ανεξαρτησία και τη Δημοκρατία ήταν ο Νίκος Κουκουλιός (Παλιούρας) το 1947, ενώ ο Δημοσθένης Γρίβας την ίδια χρονιά εκτελέστηκε από Στρατοδικείο Καρδίτσας. Η λίστα των νεκρών υγειονομικών είναι αρκετά μεγάλη.
Το τιτάνιο έργο της Υγειονομικής Υπηρεσίας του ΔΣΕ το συμπυκνώνει με τον καλύτερο τρόπο η γνωστή φράση "το θαύμα και τα παράδοξα του Γράμμου - Βίτσι".
Το παράδοξο, λοιπόν, ή αλλιώς θαύμα ήταν ότι η θνησιμότητα των τραυματιών από κατάγματα κρανίου που χειρουργήθηκαν έφτανε στο 10% (!)
Αντί επιλόγου
Τα λόγια γι’ αυτά που κατόρθωσε ο ΔΣΕ περιττεύουν. Οι πράξεις μιλούν από μόνες του. Μόνο κουράγιο και δύναμη μπορούμε να πάρουμε από τους ανθρώπους, που στελέχωσαν σε όλα τα πόστα τον Δημοκρατικό Στρατό. Ήταν απλοί άνθρωποι με πίστη στα ιδανικά ενός δίκαιου αγώνα. Το παράδειγμά τους ας φωτίζει του αγώνες του σήμερα για μια Ελλάδα Δημοκρατική, Εθνικά Ανεξάρτητη και Σοσιαλιστική.
ΔΟΞΑ ΚΑΙ ΤΙΜΗ ΣΤΟΥΣ ΜΑΧΗΤΕΣ ΚΑΙ ΤΙΣ ΜΑΧΗΤΡΙΕΣ ΤΟΥ ΔΗΜΟΚΡΑΤΙΚΟΥ ΣΤΡΑΤΟΥ ΕΛΛΑΔΑΣ
